Ahmet Refik Erduran Hayatı ve Eserleri
Ahmet Refik Erduran
Ahmet Refik Erduran (13 Şubat 1928, İstanbul ö. 7 Ocak 2017), Türk oyun yazarı ve gazetecidir.
Dedesi, ağır ceza reisi Ahmet Erduran, babası asker ve avukat Hüsamettin Ahmet Bey'dir. Annesi ise Ahmet Mithat Efendi ’nin yeğeni ve Türkiye’de ilk resimli dergiyi çıkaran Maarifçi Mustafa Refik Bey’in kızı Refika Hanım'dır. [1] Ailenin ikinci çocuğu olarak, 13 Şubat 1928'de İstanbul'da dünyaya gelmiştir.
Çocukluğunu dedesi ağır ceza reisi Ahmet Erduran’ın Üsküdar, Salacak'taki yalısında dadıların gözetiminde geçmiştir. Ailesi Karaman oğullarından gelen varlıklı bir ailedir. İlköğrenimini Nilüfer Hatun İlkokulu’nda tamamlar ve Robert Kolej'de öğrenimine devam eder. Tiyatro yazarı olarak verdiği ilk eser Robert Kolejinde eğitim gördüğü yıllarda olmuştur. Yazdığı ilk oyun 1948 yılında okulun tiyatrosunda "Kahraman" adıyla sahnelenir.
Robert Kolej’den Lisans (B. A.) derecesini aldıktan sonra 1947 yılında mezun oldu. Tiyatro Tarihi ve Dram Bölümü'nde yüksek lisans eğitimi almak için ABD Cornell Üniversitesi'ne mastır yapmak için gitmişti. Bu yıllarda hasta olan Nazım Hikmet hayranıdır. Nazım Hikmet'in cezaevinde hastalandığını ve durumunun kötüleştiğini öğrenince onunla tanışmak için 1949 yılında Türkiye'ye dönmüştü.
Türkiye'ye döndükten 13 yıldır hapis yatan Nazım Hikmet hapisten çıkmıştı. Bu dönemde Nazım Hikmet’in üvey kız kardeşi Melda Hanım ile nişanlanan Erduran, Nazım'ı yurtdışına kaçması için ikna etmişti. Kendisinin kullandığı bir sürat motoruyla Nazım’ı İstanbul Boğazı'ndan Karadeniz'e geçirip, Karadeniz'de seyreden Romanya bandıralı bir gemiye bindirmişti. [2] Erduran'ın bu olaydaki rolü oldukça uzun bir süre sır olarak saklanmış olayla ilgili suç dosyası "kaçıranı meçhul" olarak kapanmıştı. Refik Erduran’ın Nazım Hikmet’in baba bir anne ayrı üvey kız kardeşi Melda Hanım ile olan evliliği sekiz yıl sürmüş ve bu evliliğinden Murat adlı bir çocuğu olmuştur.
Erduran okuluna tekrar dönerek ABD Cornel Üniversitesindeki Tiyatro bölümünde Türk Tiyatrosu konulu Yüksek Lisans tezini vererek mezun oldu. 1949 [3]
Erduran, askerliğini Kore Savaşı sırasında Türk Tugayı’nda yedek subay tercüman olarak yaptı Yazar. Kore savaşında görev yaptığı Türk tugayına gönüllü olarak katılmıştı.
Kore Savaşı'ndan döndükten sonra Ertem Eğilmez ve Haldun Sel ile 1953 yılında Çağlayan Yayınevi'ni kurdu Cep kitabı şeklindeki plastik kapaklı kitaplar basmaya başlamışlardı. Refik Halit Karay, Aka Gündüz, Peride Celal gibi devrin önemli yazarlarının kitapların bu şekilde yayınladı. İnce Memed romanını ilk yayımlayan yayınevi olarak dikkat çekmiş bu yayınevi (1955). Erotik roman ve bilimkurgu kitapları diğerlerinden daha ucuz bir rakamla satarak ün kazanmıştı. Bu yayınevinde kendi yazdığı eserler de basılmaya başlamıştı. Yağmur Duası adlı eseri Çağlayan Yayınevi tarafından basıldı ve çok-satanlar listesinde gösterildi.
1954-1955yılları arasında TEF adlı haftalık mizah dergisini yönetti. Bir yıl sonra kapanan bu dergi 1960 yılında Ertem Eğilmez yönetiminde tekrar yayımlanmaya başlamıştı. Erduran, yayımcılık işlerini Ertem Eğilmez'e bırakarak tiyatroya yöneldi.
Muhsin Ertuğrul'un isteği üzerine, oyun yazarlığı dersleri vermesi için Ankara Üniversitesi'ne davet edilmiş olan Amerikalı yönetmen Kenneth Mcgowan'a birkaç ay süreyle asistanlık yaptı. [4]
İlk profesyonel tiyatro oyunu olan “ Deli’ yi 1957 yılında yazmış bu oyun, İstanbul Şehir Tiyatroları'nda oynanmıştı. Bu tarihten sonra güldürü ve vodvil türünde oyunlar yazmaya başlamıştı. Bir Kilo Namus (1958) ve Cengiz Han'ın Bisikleti (1959) adlı oyunları oldukça beğenilmişti. Bu yıllarda ilk eşi Melda Hanım ile olan evliliği noktalanmıştı.
1965 yılında Milliyet Gazetesi'nde başladığı köşe yazarlığını 1981 yılına kadar sürdürdü. Daha sonra Güneş ve Meydan gazetelerinde gazeteciliğe devam etti. 1985 yılında Gazeteciler Cemiyeti'nin En başarılı Köşe Yazarı Ödülü'nü aldı.
Bu yıllarda Leyla Umar ile evlendi. Bu evlilik de çok fazla sürmeyecekti. Refik Erduran eşini aldatıyordu. Leyla Umar bir röportajında yazar ile evliliğini noktalamasını şu şekilde anlatacaktı. “ Abdi İpekçi benim için Psikolog Dr. Özcan Köknel'den bir randevu almıştı, beni dinledikten ve Refik'in yazdığı bir iki mektubu okuduktan sonra "Leyla Hanım hasta olan siz değilsiniz, ama bu ilişkiye devam ederseniz ondan beter hasta olacaksınız. Bırakın onu" dedi.” [5]
1968'de Uluslararası Yazarlar Atölyesi'nin daveti üzerine, bir yıl boyunca Iowa Üniversitesi'nde Yazarlar Atölyesi'ne katıldı ve sonra Kaliforniya'ya yerleşti. Milliyet’in Batı Amerika Haber Bürosu Şefi olmuştu. 1982’de ABD’den İstanbul'a döndü
Erduran bir film şirketi kurarak çeşitli TV dizileri yönetti. En bilineni: Önce Canan adlı dizidir. 1990'larda çeşitli TV programlarında yapımcılık, sunuculuk üstlendi. Erduran, 1995 yılında Bosna’ya giderek Kara Kuğular adlı birliğe katıldı, gördüklerini Milliyet’te dizi olarak yayımlandı.
Erduran, bir BM örgütü olan UNESCO'ya bağlı, kısa adı ITI olan, Uluslararası Tiyatro Enstitüsü Türkiye Merkezi’nin 1986 yılından beri başkanıdır. Haldun Taner'in ölümü üzerine bu görevi üstlenen Erduran, aynı örgütün 1989’da Helsinki’de yapılan Dünya Kongresi’nde Uluslararası Yazarlar Komitesi Başkanlığı’na seçildi.
Devlet Tiyatroları, İstanbul şehir Tiyatroları, Sururi-Cezzar Tiyatrosu, Ulvi Uraz Tiyatrosu, Dormen Tiyatrosu, Ali Poyrazoğlu Tiyatrosu, Kent Oyuncuları, Yunus Emre Tiyatrosu, Tiyatro İstanbul, Yeditepe Oyuncuları, yerli ve yabancı başka topluluklar tarafından otuzdan fazla oyunu sahnelendi. [6]
Atatürk'ün devrimlerini anlatan Metamorfoz(Başkalaşım) adlı senaryosu TRT tarafından 1992'de filme çekildi.
Evlilikleri ve çocukları
Değişik dönemlerde 4 evlilik yapan Erduran'ın bu evliliklerden 4 çocuğu doğdu. İlk Evliliğini Nazım Hikmet’in üvey kız kardeşi Melda Hanımla ikinci evliliğini ise Leyla Umar ile yapmıştı. [7]Leyla Hanım ile olan evliliğinden ise bir oğlu dünyaya gelmişti. Üçüncü eşi Sevim Tülay Güngör'le evliliği 1997'de sonlanmış ve bu evliliğinden çocuğu olmayan yazarın diğer üç çocuğu 74 yaşından sonra evlendiği Üçüncü eşi Tülay Hanım’ın kızı Pınar Hanım’dan dünyaya gelmişti. Üvey Kızı ile evlenmesi toplumda infial yaratmış, bu evlilik ensest ilişkiler ve evlilik tartışmalarının ortaya çıkmasına yol açmış, bu olaylar sonrasında da Refik Erduran “viagranın faydaları “konulu yazılar yazmaya başlamıştı.
74 yaşındaki Refik Erduran, eski eşinin kızıyla evlendikten sonra ikiz çocuk sahibi [8] olunca bir avukat evliliği iptal davası açmış, akabinde mahkeme evliliğini iptal etmişti. Buna rağmen birlikteliğini sürdüren Erduran'ın bu evlilikten Ferhat(1997), Kerem(2002) ve İpek (2002) adında üç çocuğu dünyaya gelmişti.[9]
Refik Erduran, Domuz adlı eserinde hayatta olan dört beş gazetecinin 'çok konuşulacak yaşamlarını', tek karakterde toplayarak medyadaki enteresan ilişkileri ortaya koyan bir kitaplar yazarak ses getirmeye de çalıştı.[10]
TYS, PEN Yazarlar Derneği, Tiyatro ve TV Yazarları Derneği, UNESCO Türkiye (merkezi yönetim kurulu) ve ITI-UNESCO (Uluslararası Tiyatro Enstitüsü) (merkez yönetim kurulu) üyeliklerinde bulundu. Devlet Tiyatroları edebî kurul başkanlığı ve ITI-UNESCO (Uluslararası Tiyatro Enstitüsü)'nun Türkiye şubesi başkanlığını yaptı.
7 Ocak 2017'de 88 yaşında iken Edirne’de tedavi gördüğü hastanede vefat etti. Cenazesi İstanbul'a getirilip Zincirlikuyu Mezarlığı'nda defnedildi.
Edebi Yönleri Romancılığı
Edebiyat dünyasına İ 1958’de Akis’te çıkan ilk yazısı ile adım attı. Akis, Milliyet (1965-81), Güneş (1981-84) gibi gazete ve dergilerde köşe yazarı olarak gazeteci olarak tanınmaya başladı. Dolmuş ve Akbaba dergilerinde yayımlanan mizahi yazıları ile edebi eserler de kaleme almaya başlamıştı.
Çeşitli edebi türlerde eserler vermesine rağmen daha ziyade oyunları ile tanındı. Edebiyat tarihinde de daha ziyade oyun yazarı olarak kabul gördü. Deli (1957), Bir Kilo Namus (1958), Cengiz Han’ın Bisikleti (1959) adlı oyunları ile tiyatrocu olarak ün kazanmasını sağladı. Yazdığı otuzdan fazla oyun; Devlet Tiyatroları, İstanbul Şehir Tiyatroları, Sururi-Cezzar Tiyatrosu, Ulvi Uraz Tiyatrosu, Haldun Dormen Tiyatrosu, Ali Poyrazoğlu Tiyatrosu, Kenter Tiyatrosu, Yunus Emre Tiyatrosu, Tiyatro İstanbul, Yeditepe Tiyatrosu’nda yerli ve yabancı topluluklar tarafından sahnelendi. Basılmış oyunlarının yanı sıra çok sayıda basılmamış oyunu vardır.
Refik Erduran, senaryo yazarı olarak da birçok çalışma yapmıştır. Nâzım Hikmet ’in Enayi adlı oyununu senaryo haline getirip Gün Doğarken adlı filme alınmasını sağladı. (yön. O. M. Arıburnu, 1955) ancak bu film sansürlendi. Önce Canan (13 bölüm, 1988), Metamorfoz (1990), Karayar Köprüsü (1991) ve Hızır Bey (6 bölüm, 1993) adlı eserleri televizyon filmi yapıldı.
İlk romanı olan “Yağmur Duası 1954 “ yılında yayımlandı. İkinci romanı Er Oyunu, Milliyet Gazetesi'nde dizi olarak yayımlanırken 12 Eylül Darbesi nedeniyle dizi yarım kaldı. Erduran, 2003-2005'te yayımladığı romanlarla yazarlığa devam etti. Domuz, Neşe'nin Şarkıları, Er Oyunu, Kavşak adlı dört romanı yayımladı. Ayrıca Sabiha Sertel'i anlattığı Sabiha adlı öykü kitabını; İblisler, Azizler, Kadınlar adlı anı kitabını yayımladı.
Basılmış Basılmamış Oynanmış Oyunları
1. Açıl Kafam Açıl: İstanbul Devlet Tiyatrosu - 2012
2. El Ele: Ankara Devlet Tiyatrosu - 2006
3. Bahçemdeki Ayı: Ankara Devlet Tiyatrosu - 2004
4. Yemenimin Uçları: İstanbul Devlet Tiyatrosu - 1998
5. Halay (oyun) : İstanbul Şehir Tiyatrosu - 1997
6. Seher Vakti: Tiyatro İstanbul - 1997
7. Eşek Dağın Sevdalısı: Kent Oyuncuları - 1996
8. Ramiz ile Jülide: Kent Oyuncuları - 1995
9. Tamirci: Ankara Devlet Tiyatrosu – 1991
10. Vahşi Doğa (Konya Devlet Tiyatrosu, 1999)
11. Müjde’nin Müjdesi (Konya Devlet Tiyatrosu, 2003),
12. Madalyon,
13. Aman Avcı
14. Karayar Köprüsü
15. Turp Suyu
16. Canavar Cafer
17. Yağmur Duası
18. Direkler Arasi - Kanto
19. Kahraman (oyun)
20. Korkunçlar
21. Ayı Masalı
22. Cengizhan'ın Bisikleti - 1959
23. Bir Kilo Namus: 1958
24. Deli (oyun) :i İstanbul Şehir Tiyatrosu – 1957
25. Kartal Tekmesi
26. Kelepçe
27. Efendimiz Efendimiz
28. Gülriz Sururi,
29. Gerçek Sanat
30. Merdiven Konçertosu
31. Sahib,
32. Azrailin Eceli,
33. Müjde’nin Muştusu,
34. All The Perfurmes,
35. Con Paşa’nın Son Savaşı,
36. Şimdilik,
37. Harman,
38. Faham (Bir Evrim Öyküsü),
39. Her Şey Yolunda,
40. Hasan ile Zübeyde,
41. Lalezar,
42. Can Pazarı,
43. Açıl Kafam Açıl (Açıl Susam Açıl),
44. Bağış,
45. Bunu Yapan İki Kişi,
46. Büyük Jüstinyen,
47. Hamiyet Yıkılmasın,
48. İt Dişi,
49. Kadının Kurdu,
50. Uçurtmanın Zinciri,
51. UUUU,
52. Bir Tatlı Huzur (Haldun Taner’e Selam)
53. Osmanlı Tokadı (Dünya Verdiğimiz İnsanlık Dersi).
Kitapları
· Yağmur Duası (1954)
· Domuz (2003)
· Er Oyunu (2004)
· Kavşak (2004)
· Neşe'nin Şarkıları (2004)
· Sabiha (2004)
· İblisler, Azizler, Kadınlar (Anı) (2005)
· Jetonlar Düştükçe (2007) Cumhuriyet Kitapları
KAYNAKÇA
[1] https://tr.wikipedia.org/wiki/Refik_Erduran
[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/nazim-hikmet-hayati-eserleri-sairligi/76087
[3] Dr Aslan Tekin Edebiyatımızda İsimler, Elips Yayınları Ank. 2005, shf 198
[4] Necatigil, Behçet (2017). Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
[5] Nuriye Akman, Leyla Umar ile Röpörtaj, “Refik Erduran'ın annesi hem benim hem oğlunun hayatını mahvetti, https://www.nuriyeakman.com/node/146520 Eylül 2004, Pazartesi
[6] Al-Jabbarı, Rawyar Abbas Jaafar (2016). Refik Erduran Tiyatrolarında Şahıs Kadrosu. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
[7] Nuriye Akman, Leyla Umar ile Röpörtaj, “Refik Erduran'ın annesi hem benim hem oğlunun hayatını mahvetti, https://www.nuriyeakman.com/node/146520 Eylül 2004, Pazartesi
[8] ELİF KORAP “Refik Erduran İle Söyleşi “‘Herkes ben olsa anarşi çıkar!..’İstanbul, 28 Mart 2002 Milliyet
[9] https://tr.wikipedia.org/wiki/Refik_Erduran
[10] https://www.milliyet.com.tr/2003/10/26/yasam/ayas.html)
