Fatma Nezihe Araz; (d. 11 Mayıs 1920, Konya - ö. 25 Temmuz 2009, İstanbul), Türk yazar, gazeteci, ansiklopedici, şair, araştırmacı, yayımcı

 

HAYATI

 

11 Mayıs 1920’de Konya’da dünyaya gelen Fatma Nezihe Araz‘ın  nüfus kayıtlarında doğum tarihi 1922 gözükmektedir. Ancak babasının notlarından hareketle doğumundan iki yıl sonra nüfusa kaydedildiği anlaşılmıştır. Babası, Ankara’nın köklü ailelerinden  biri olan, Çankaya köşkündeki bağ evini Atatürk’e veren Bulgurzadeler ailesine mensuptur. Babası, 1927- 1943 yıllara arasında  CHP Ankara milletvekili olarak TBMM de görev yapan Rıfat Araz’dır. Annesi Hatice Müzeyyen Hanım ise Arabistan’da bir zabitin kızı olarak dünyaya gelmiştir.

 

Fatma Nezihe, babasının Konya Ziraat Bankası müdürü olduğu dönemde dünyaya geldi.[1] Aile Bulgurluzadeler olarak biliniyordu; ancak Soyadı Kanunu çıktığında Mustafa Kemal milletvekili Bulgurluzade Rıfat Bey’e “Araz” soyadını vermişti.

 

Rıfat Araza Bey’in Atatürk ile yakınlığı cumhuriyet öncesine dayanıyordu.  İstiklal harbi yıllarında  Rıfat Bey,  Ziraat Bankası’nın  amirlerinden biriydi.  Rıfat Araz, Fransızların Şam’ı; İngilizlerin İstanbul’u işgali sırasında Mustafa Kemal’in emriyle bankanın altınlarını bin bir güçlükle Ankara’ya kaçırmayı başarmıştı. [2] Milletvekili olduğu döneme kadar Ziraat Bankası’nda görev yapmış, 1927 yılında Milletvekili seçilmişti.  Nezihe Araz, babası  Rıfat Bey Konya Ziraat Bankası müdürü iken 1920 yılında  Konya’da dünyaya geldi.  Rıfat Bey iki evliydi ve Fatma Nezihe Araz babasının ikinci eşi Müzeyyen hanımdan dünyaya gelmişti.  Nezihe Araz hayatı boyunca hiç evlenmedi ve çocuk sahibi de olmamış ailesi doğumundan sonra Ankara’ya taşındığı için çocukluk ve tahsil yılları Ankara’da geçmiştir.

 

1935’te Hususî Bizim Mektep'te, 1938’de Ankara Kız Lisesi'nin orta kısmından mezun olan Nezihe Araz, 1941'de Ankara Kız Lisesi’ni, 1946’da Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Bölümü’nü bitirdi. Bu yıllarda Behice Boran ile çok yakın bir  öğrenci öğretmenlik ilişkisi kurmuş adeta dost olmuşlardı.  Behice Boran’ın çıkardığı “Adımlar” dergisinde gönüllü çalışıyor hocasının her işine destek olmaya gayret ediyordu.  Okuldan mezun olduğu yıl  1946 Behice Boran’ın asistanı olarak üniversitede akademik  hayata adım atmıştı. Behice Boranla birlikte   bazı sol eylemlere katılmış, 1948’de PERTEV NAİLİ BORATAV , İLHAN BAŞGÖZ ve Niyazi Berkes ile birlikte Behice Boran’ında DTCF’den komünist faaliyetlerde bulunmaları nedeni ile atılmaları sonrasında kendisi de  DTCF deki  görevinden ayrılmak zorunda kalmış,  fakat akademik dünyadan kopmak da istememişti. 

 

Ailesi,  onu solcu çevrelerden  koparmak istiyordu. Bu yüzden ailesi onu İstanbul’a götürmüş doktorasını yapabilmesi için İstanbul’da olanaklar hazırlamışlardı.  Fakat İstanbul Üniversitesi’ndeki görüşmelerinden sonra akademisyenliğe  olan alakasını yitirerek bu defa  Kenan Rufai’nin sohbetlerine katılıp Rufai Dergâhına girip Rufai tarikatına katılma kararı almıştı.

 

Rıfai dergâhının o yıllardaki diğer bir yazar müdavimi olan Samiha Ayverdi “Mülakatlar” adlı kitabında, bildirdiğine göre  Nezihe Araz 25 Mayıs 1948 tarihinde Kenan Rufai’nin sohbetine katılmaya başlamıştı. Kenan Rıfai, Nezihe Araz’ın babası  Rıfat Bey’in dünürü olmuş, Nezihe Araz’ın kız kardeşi Vecihe’yi oğluna almıştı. Bu sebepten ailenin çok yakını olan  Kenan Rıfai, Nezihe Araz ile yakından ilgilenmiş onu  dergâhın ve kendisinin asistanı yapmıştı. Nezihe  Araz dergâhın diğer  yazar müdavimi olan  Semiha Ayverdi ile  bu şekilde dostluğunu ilerletecekti. Behice Boran’dan sonra Kenan Rufai’nin “asistanı” olan  Nezihe Araz, [3] Rufai dergâhına bağlı sıkı bir solcu olarak, tasavvuf felsefesine  de inanan ilginç bir portre ortaya çıkarmıştı.

 

İstanbul’da akademik hayata atılmak düşüncesi hayata geçemeyince edebiyat dünyasına basılan ilk şiir kitabı ile adım atmış, iş hayatına atılmaya karar vermiş Resimli Hayat mecmuasında gazeteciliğe başlamıştı.

 

Gazetecilik Yılları

 

Şiirlerini 1950’de “Benim Dünyam” adlı kitapta yayımlayan Nezihe Araz,  gazeteciliğe 1950 veya 1952 yılında Şevket Rado’nun çıkardığı “Resimli Hayat” dergisinde başlamış  ve bu mesleğini  57 yıl sürdürmüştü. Gazeteciliğe ve edebiyat dünyasına adım attıktan sonra Resimli Hayat, Hayat, Havadis, Tasvir, Akşam, Hürriyet, Yeni Sabah, Yeni İstanbul, Milliyet, Güneş, İstanbul, Dost ve Meydan gibi yayınlarda köşe yazıları, röportajları, araştırma dizileri, fıkraları yayımlanmaya başladı. Havadis (1957), Yeni Sabah (1957-1962), Yeni İstanbul (1970), Milliyet ve Güneş gazetelerinde köşe yazarlığı yaptı.[4] Gazeteciliğe başladığı yıllarda, basın dünyasında bulunan üniversite mezunu çok az sayıda insandan birisiydi

 

Kenan Rıfai’nin 1950 yılında  ölümü üzerine  Semiha Ayverdi, Safiye Erol ve Sofi Huri ile birlikte "Ken’an Rifai ve Yirminci Asrın Işığında Müslümanlık” kitabını yazmıştı.  “Hayat” dergisini çıkarmış, 1953’te ilk biyografi kitabı olan  “Fatih’in Deruni Tarihi” adlı eserini yayımlamış, 1956 yılında  ise DP’li Bahadır Dülger’in çıkardığı “Havadis”te çalışmaya başlamıştı. Havadis gazetesi Nezihe Araz’ı, Kâbe’ye gönderip  Hacc ile ilgili izlenim yazılarıyla baskı sayısı arttırmayı planlamış ama bu yazıların içerisine konulan bir resim  Suudi Kralının  tepkisine ve derginin kapatılmasına neden olmuştu.

 

Babıâli’nin çeşitli gazetelerinde fıkra yazarlığı yapan Nezihe Araz, röportajları ve araştırmaları ile de dikkat çekmiş  Gazetecilik alanında verdiği hizmetlerden dolayı 2003 yılında Burhan Felek Basın Hizmet Ödülü ile ödüllendirilmişti. [5]

 

 

Araştırma Yazarlığı

 

1953’te “Fatih’in Deruni Tarihi” adlı kitapla Fatih Sultan Mehmet’in hayatını anlattı. 1959 yılında çıkardığı “Anadolu Evliyaları” adlı kitap; satış rekoru kırdı. Elli evliyanın anlatıldığı kitapta son evliya Kenan Rıfai’nin annesi Hatice Cenan Sultan idi.

 

Meydan-Larousse, Larousse-Gençlik ve Türkiye Ansiklopedisi gibi yayınların yapımcı veya yayıncılığını yapmaya da başlamıştı. . Özal'lı yıllarda dışlanmış,   peruk taktığı için Nezihe Araz örtündü, tesettüre girdi şeklinde üzerine gidilmiş solcu çevreler tarafından bir çeşit aforoz edilmişti. [6]

 

Anadolu halk törelerini, özellikle kadın giyim ve süs eşyaları ile ilgili çalışmalar yapmış ve koleksiyonlar oluşturmuştu. Bir  Atatürk hayranı olan  Nezihe Araz  1993 yılında “Mustafa Kemal’le 1000 Gün” adlı eserini de yazdı.

 

Oyun Yazarlığı

 

Nezihe Araz, "Hayattan Yapraklar" adlı televizyon dizisini ve "Akıllı Tavşan ve Güçlü Aslan", "Sihirli Fındıklar" adlı müzikli çocuk oyunlarını da yazarak oyun yazarlığı konusunda da söz sahibi  olmuş moyun yazarlığını "Bozkır Güzellemesi", "Öyle Bir Nevcivan", "Alacakaranlık", "İmparatorun İki Oğlu", "Afife Jale", "Cahide", "Ballar Balını Buldum". “Öyle Bir Nevcivan”, adlı eserleri ile sürdürmüştür. Oyun yazarlığı  ona birçok ödül de kazandırmış, 1984 Muhsin Ertuğrul Tiyatro Ödülü’nü; "Afife Jale", 1987 Kültür Bakanlığı En İyi Tiyatro Yazarı Ödülü ile 1988 İsmet Küntay Tiyatro Ödülü’nü  almıştır. [7] Oyunlarının çoğu Devlet Tiyatroları, İstanbul Şehir Tiyatroları ve Kent Oyuncuları gibi bazı özel tiyatrolarda gösterime sunulmuştu.

 

 1984’ten sonra televizyonda "Hanımlar Sizin İçin",” Hanımlar Merhaba"  adlı, kadınlara yönelik kuşak programları hazırlayan  Nezihe Araz  senaryolar da yazmış, :  "O Kadın", "Ekmek Kavgası", "İhtiras Fırtınası", "Afife Jale" ve "Hanım" adlı senaryoları filme çekilmiştir.

 

 

Ölümü

 

Alzheimer  hastası olan  Nezihe Araz  hayatı boyunca evlenmemiş,  içki masalarına  oturup kalkmaktan da kaçınmamış  Atatürkçü, solcu ve  tasavvufçu kimliği ile ilginç bir  karakter ve yaşantı oluşturmuştur. Ömrünün son dönemlerinde Alzheimer hastası olan  yazar  son yıllarını sığınmak zorunda kaldığı  İstanbul Maltepe Huzurevi’nde geçirirken  26 Temmuz 2009’da İstanbul’da hayatını kaybetti. [8], 28 Temmuz 2009 tarihinde Kenter Tiyatrosu'nda düzenlenen anma töreni sonrasında Yeniköy Mezarlığı’na defnedildi.

 

 Behice Boran'ın asistanlığını yaptığı için solcuların,  Rufai dergâhına girdiği için  tarikatçıların, muhafazakâr bir çevresi olduğu için muhafazakârların,  Atatürkçü olduğu için Atatürkçülerin bir dönem baş tacı yaptıkları Nezihe Araz’ın cenazesine çok az insan katılmıştı. [9]

 

Ölümünden sonra 2010 yılında kız kardeşi Vecihe Büyükaksoy'un torunu Jeyda Elsasser'in yönetmenliğinde da Nezihe Araz hakkında  “Beyond Words” adlı  bir belgesel hazırlandı. [10] “Anadolu Evliyaları” adlı eseri beyaz perdeye aktarılmış, “Anadolu’nun Kadın Erenleri “ ise belgesel olarak televizyon dizisi haline getirilmiştir.

 

EDEBİ KİŞİLİĞİ

 

Basın Şeref Kartı sahibi ve Devlet Sanatçısı unvanlı bir yazar olan, şiir, biyografi, inceleme, senaryo, piyes hatta roman türlerinde eserler veren Nezihe Araz, seramik ve resimle de meşgul olmuştu.  Kılık kıyafet ve ev dekorasyonuna dair koleksiyonları da olan, sergiler de düzenleyen Nezihe Araz, edebiyat dünyasına şiirle adım atmış ama daha ziyade oyun yazarı, gazeteci ve biyografik eserleri ile dikkatleri çekmiştir.

 

Muhafazakâr bir ailede yetilen Nezihe Araz, Behice Boran ve solcu çevrelerin telkinleri altında kalmış ancak Kenan Rifaî’nin telkinleri ile kendi sentezine ulaşmış bir yazardır. Eserlerindeki fikri muhteva ailesi, Behice Boran ile solcu çevrelerden aldığı düşünceler, Kenan Rıfai’nin telkinleri ve Atatürk’ün düşüncelerinin sentezlenmesinden oluşur.

 

Edebi eserlerinin hareket noktası olan bu sentezi kendisi şu şekilde açıklamıştır. “ Madde veya ruh değil, insan! İmân veya ilim değil, İrfan! Cennet ve cehennem değil, sevgi! Eski veya yeni değil, doğru ve güzel! Şüphesiz içtimaî benliğimizi yeni baştan inşa etmek lâzım, ama kendi malzemenle!..” (İstanbul Ansiklopedisi 1959: 971) Nezihe Araz’ın edebi eserlerdeki hareket noktası ve ana fikir zemini tasavvufu, Anadolu kültürü, inancı Türklük ve İslamlık şuurunu çağdaş bir anlayış ile güncelleme çabasıdır.

 

Eserlerini “gündelik siyasetin üstünde bir bakış açısıyla kaleme alan”  yazar Türk kültürünün ve Türk toplumun sağlam bir kültürel düzeye gelmesini hedefleyen yazılar kaleme almıştır. Ona göre çağdaş medeniyete ulaşmanın yolu mazimizden aldığımız deneyimler ve kültürel birikimlerin çağdaş medeniyet ile sentezlenmesi ile oluşabilecektir.  

 

Basılan eserleri dışında basılmayan birçok eseri de vardır. “Türk-İslâm tarihinde yer alan yirmi sekiz kadının hayat hikâyelerini anlattığı “Kadın Erenler” , Orta Anadolu Yörükleri ile ilgili araştırmalarından hareketle hazırladığı “Kırk Pencereli Konak” isimli tefrikaları, “Cahide”, “Öyle Bir Nevcivan”, “Savaş Yorgunu Kadınlar” gibi piyesleri de “ kitap halinde basılmamıştır. ( DR. ÇİLEM TERCÜMAN, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nezihe-araz)

 

Eserleri [11]

 

Şiir

Benim Dünyam (1950)

Yalnız Ağaç

Biyografi

Fatih Sultan Mehmet (1953)

Hazreti Muhammed (1960)

Mustafa Kemal'le 1000 Gün

Roman

Kervankıran (tarihi roman, 1960'ların başında gazetede tefrika edildi) [12]

Araştırma

Dertli Dolap (1961)

28 Peygamber (1963)

Anadolu Evliyaları (1966)

Aşk Peygamberi

Kırk Pencereli Konak

Anadolu'nun Kadın Erenleri

Oyunları

Hayattan Yapraklar

Sihirli Fındıklar (Çocuk Oyunu)

Bozkır Güzellemesi (Çorak Toprak)

Öyle Bir Nevcivan

Alacakaranlık

Ateş Hattında Bir Kadın

Kuvay - i Milliye Kadınları

Savaş Yorgunu Kadınlar (Bosnalı Kadınlara Ağıt)

İmparatorun İki Oğlu

Dülger Balığı

Akıllı Tavşan Ve Güçlü Aslan (Çocuk Oyunu)

Afife Jale

Cahide

Kerem ile Aslı

Hoşgör

Ballar Balını Buldum

Kutlu Melek

Nakşıdil Sultan

Uzun Bir Gün

Yarım Kalan Masal

Saat Dokuz Sıfır Beş

Senaryo

Kadın

Ekmek Kavgası

İhtiras Fırtınası

Afife Jale (Selim İleri'yle birlikte) [13]

Hanım

Bir Kırmızı Gül

 

KAYNAKÇA 

 

[1] Soner Yalçın, Solculuktan Sufiliğe Nezihe Araz, Hürriyet Gazetesi, 02.08.2009

[2] DR. ÇİLEM TERCÜMAN, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nezihe-araz

[3] Soner Yalçın, Solculuktan Sufiliğe Nezihe Araz, Hürriyet Gazetesi, 02.08.2009

[4] ABDULLAH UÇMAN, https://islamansiklopedisi.org.tr/araz-fatma-nezihe

[5] Şahin, Nil Didem (2003). Nezihe Araz’ın Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.

[6] https://www.zaman.com.tr/kursunkalem/nezihe-araz-perugu-neden-cikartmisti_875426.html

[7] DR. ÇİLEM TERCÜMAN, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nezihe-araz

[8] Tan, Nail (2009). “Yitirdiklerimiz: Oyun Yazarı, Şair, Araştırmacı, Gazeteci ve Yayımcı Nezihe Araz”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi. Ekim 2009. C. XCVII. S. 694. s. 551- 554.

[9] https://www.zaman.com.tr/kursunkalem/nezihe-araz-perugu-neden-cikartmisti_875426.html

[10] Nezihe Araz belgeseli Toronto'da izleyiciye sunuldu, Bizim Anadolu Gazetesi, Şubat 2010

[11] https://tr.wikipedia.org/wiki/Nezihe_Araz

[12] Selim İleri. "Nezihe Araz’ı anmak..." (Türkçe). zaman.com.tr. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2013.

[13] Selim İleri. "Nezihe Araz’ı anmak..." (Türkçe). zaman.com.tr. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2013.