Manastırlı Mehmed Rıfat Hayatı ve Tiyatroculuğu

MANASTIRLI RIFAT

 

1851-1907, şair, asker, oyun yazarı ve dilcidir.

 

Mehmed Rifat Efendi 1851/1267 senesinde Manastır’da dünyaya gelmiştir. Babası Raşid Efendidir. Harp Okulunda okumuş ve 1872 senesinde kurmay yüzbaşı olarak mezun olmuştur. “Askerî Okullar Nazırı Süleymân (Hüsnü) Paşa’nın teveccühünü kazanan Mehmed Rif’at, 1289/1872’de kolağası rütbesiyle buradan mezun olduktan sonra Paşa tarafından aynı okulda hocalık görevine getirilir.”[1] Bu Darüşşafakada da ders vermiştir.

 

Önce mezun olduğu okulda öğretmen olarak çalışmış, bir ara Sultan Abdülaziz’in halli olayında Dolmabahçe Sarayında görev almıştır. [2]Manastırlı olduğu ve devrindeki diğer Rıfat adlı ediplerde ayırmak için Ona Manastırlı Rıfat denmiştir.

 

Saraydaki görevi yanı sıra Harp Okullarına öğretmen subay olarak görev yapar. Harbiye’de hocalığı sırasında ‘Çanta’ adında bir dergi çıkarmıştır. Bu dergide edebiyatın yanı sıra yer yer askerlikle ilgili konuları da ele almıştır. Abdülazîz’in tahttan indirilmesi sırasında Süleymân Paşa tarafından binbaşı rütbesine yükseltilir.

 

Bin başı olduktan sonra 1877–78 Osmanlı-Rus savaşına katılmış ve Kars’ın müdafasında görev almıştır. Fakat 93 harbinde Ruslara esir düşmüştür. Savaştan sonra 1878 senesinde İstanbul’a dönse de Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilme olaylarına karıştığı ve İstanbul’daki görevini terk ederek savaşa katıldığı için mahkemelere düşer. Bu olaylar sonrasında kariyer hayatının sonu da gelmiş olur. Sultan II. Abdulhamid kendisini kaymakam rütbesiyle bir çeşit sürgün olarak 1882 senesinde Şam’a göndermiştir.  Şam’dan Halep’e Kaymakam olarak geçen yazar bir daha İstanbul’a dönememiş, ömrünün sonuna kadar buralarda kalmış ve nihayet 1907/1325 senesinde  [3] “zahiren görevli; ama aslen sürgünde bulunduğu Halep’te vefat etmiştir.”[4]

 

Mezarı, Halep Mevlevihane’si haziresindedir. Mezar taşında “Erkân-ı Harbiye’den ve Ashâb-ı Kemâl’den Manastırlı Rıfat Beg” [5] yazmaktadır.

 

EDEBİ KİŞİLİĞİ

 

Manstırlı Mehmed Rifat Efendi Osmanlıcılık fikrini benimseyen aydınlardan biridir. Eserlerinde de bu fikri işlemeye gayret etmiştir. Bu nedenle de eserlerinde “ Osmanlıcanın Türkçe, Arapça ve Farsçadan müteşekkil müstakil bir lisan olduğuna dair görüşleri” [6] savunmuştur.

 

Yüze yakın telif ve tercüme eseri olan Manastırlı Mehmet Rıfat,  “I. Meşrutiyet Dönemi kültürel hayatının pek çok alanında faaliyet gösteren aydınlarından biridir. Ancak, bugüne kadar, kültür tarihiyle ilgili çalışmalarda gerek kendisi, gerekse eserlerine yeterince yer verilmemiştir.” [7]

Mehmed Rıfat’ın yayın hayatına atılmasında NAMIK KEMAL ve İbret gazetesinin önemli bir rolü vardır. Manastırlı Rıfat fikren de NAMIK KEMAL’in tesiri altında kalmış Osmanlıcılık ve Hürriyet düşüncelerine onun etkisiyle kapılmıştır. İbret gazetesinde "Bir Asker"[8]takma adıyla ve kendi ismiyle yazılar yazmış, bu sayede basın yayın ve edebiyat dünyasına adı atmıştır.

 

Mehmed Rıfat Efendi edebiyatta oyun yazarı, tiyatrocu ve dil alanında verdiği eserler ile daha çok tanınmış asker rütbeli bir yazardır.  Yazdığı oyunlarının büyük bir kısmı Gedikpaşa Tiyatrosunda sahnelenmiştir.  Şiirler de yazmış olan Manastırlı Rıfat şiirlerinde daha çok dinî ve hikmet ağırlıklı temalar işlemiş, Münacat, naat, gazel, manzume, mesnevi, mersiye, tarih, şarkı ve değişik beyit ve koşmalardan oluşan bir divançe oluşturmuştur. Manastırlı Rıfat’ın bu divançesi yayımlanmamıştır.  

Külliyât-ı Kavâid-i Osmâni adlı eserinin Türk grameri açısından önemli bir eser olarak kabul edilmektedir.

 

Mehmet Rıfat, telif olduğu kadar tercüme eserleri ile de dikkati çekmektedir. Tercüme eserlerini Hasan Bedrettin Paşa ile birlikte belirli bir program içinde yürüttükleri dikkati çeker “Çanta” adlı dergisinde Hasan Bedrettin Paşa ile Fransızcadan çevirdikleri 20 kadar oyunu “Temâşâ” adlı bir dizide yayımlamışlardır. [9]

 

Asker ve yazar kimliği ile siyasetin de için de olan Manastırlı Rıfat, devrin siyasi hareketlerinin içindedir. Daha doğrusu, devrindeki siyasi düşüncelerin hepsine birden sahip çıkmıştır. Yani o, hürriyetçi,  İslamcı, Türkçü ve İslamcıdır. “Mehmet Rıfat, edebî açıdan Namık Kemal mektebinin, askerî ve siyasî açıdan da I. Meşrutiyet yıllarının önemli asker-devlet adamlarından Süleyman Paşanın takipçilerindendir. Bu münasebetle, bir taraftan İslâmcılık ve Osmanlıcılık, diğer taraftan da Türkçülük prensiplerini benimsemiştir.”[10]

 

Mehmet Rıfat Tanzimat döneminin “ öncü ve yol açıcı bir yazarı “ olarak değerlendirilemez. Buna mukabil özellikle Tiyatro yazarlığı, telif ve Tercüme dram  ve komedi eserleri ile dikkati  çeker. Pek çok alanda eser vermiş olması belli alanlarda yoğunlaşmamış olması belki de öncü bir yazar olmasına engel teşkil etmiştir. “Mehmet Rıfat, yaşadığı dönemin yol açıcı aydınlarından biri olmasa da eserleri belli bir kaliteyi tutturmuş ve aydınlar arasında dikkate alınmıştır. HALİT ZİYA UŞAKLIGİL gibi yaşadığı döneme damgasını vurmuş aydınlardan birinin, onun eserlerinden istifade ettiğini belirtmesi, bunun açık bir delilidir”[11]

 

Manastırlı Mehmet Rıfat Efendi şiirler de yazmış olmakla beraber gazete yazıları ve tiyatro eserleri ile daha çok tanınmıştır. . Tanzimat edebiyatı döneminin en çok oyun yazan yazarı olarak dikkati çeker. Hem yazdığı oyunların çokluğu hem de yazılmış oyunlarının çok sayıda sahnelenmiş olması ile Türk Tiyatro tarihinin önemli simalarından birisidir.

 

ÖNEMLİ TİYATRO ESERLERİ

 

Görenek (İstanbul 1290). Nâmık Kemal'in İbret gazetesinde aynı isimle yayımlanan makalesin*den [138] yararlanarak "ahlâkımız dâhilinde bir şey yazmak" düşüncesiyle kaleme alınmıştır.

Ya Gazi ya Şehid (İstanbul 1291). Romantik dram türündeki eser Nâmık Kemal'in  VATAN YAHUT SİLİSTRE 'sinin etkisinde yazılmıştır. Vatan sevgisini aşılama ve askerliği sevdirme amacı taşıyan eserde vatan hizmetinden sonra bir kahraman olarak geri dönmenin gururu anlatılmaktadır.

 

Hükm-i Ahmed: AHMET MİTHAT EFENDİ'nin Letâif-i Rivâ-yût serisinde yayımlanan (İstanbul 1287) Gönül adlı hikâyesinden oyunlaştırılmıştır.

 

Pakdûmen (İstanbul 1291). Genevieve de Barabant efsanesinden Recâizâde Mahmud Ekrem'in uyarladığı, namus ve sadakat konusu etrafında şekillenen Afife Anjelik piyesi örnek alınarak yazılmıştır.

 

Ebu’l-alâ (1875), Delile yahut Kanlı İntikam (1878), Kölemenler (1875),  Fakire yahut Mükâfat-ı İffet (1876), Ahmed Yetim yahut Netice-i Sadâkat (1880),  Adlı dramları Gedikpaşa Tiyatrosu’nda sahnelenmiş oyunlarıdır.

 

Buna mukabil Manastırlı Mehmed Rıfat Efendi’yi sadece tiyatrocu olarak kabul etmek hata olur. Çok sayıda çalışmaları olan Mehmet Rıfat Bey,  Türk Edebiyatı, Arap Dili ve Edebiyatı, din, sosyoloji, medeniyet tarihi, askerlik sanatları, genel kültür, matematik ve mimarlık gibi bir birlerinden çok farklı alanlarda yüze yakın eser yazmıştır. Yazdığı bu eserlerin yaklaşık yetmiş kadarını yayımlayabilmiştir.[12]

 

DİL VE EDEBİYATLA İLGİLİ ESERLERİNDEN BAZILARI

 

Külliyyât-iKavâid-i Os-mâniyye (İstanbul 1303). Türk gramer çalışmalarının izlediği seyir içinde önemli bir yer tutan eseri Mecâmiü’l-edeb  şiir ve nesir kaidelerinden bahseden bir eseridir.

Hikmet Hazineleri: hikmetli sözleri yazan ve açıklayan bir eseridir.

Usûl-i Bedâyi: (İstanbul 1302). 

Mükemmel Osmanlı Sarfı (İstanbul 1307)

Mufassal Nahv-i Osmânî (İstanbul 1308) 

Kavâid-i İlm-i İnşâ (İstanbul 1308)

 

Mecûmiu'1-edeb (İstanbul 1308). Yazarın, devrin belagat kitap*ları arasında klasik belagatı bütün yönle*riyle derli toplu bir şekilde ele alan ve haklı bir şöhret kazanmış olan üç ciltlik eseridir. Kitap sırasıyla "Usûl-i Fesahat", "İlm-i Meânî", "İlm-i Beyân", "İlm-i Bedî"", "İlm-i Aruz", "Fenn-i Kâfiye", "Aksâm-ı Şiir", "Ahvâl-i Tahrîr", "Usûl-i Kitabet ve Hitabet", "Usûl-i Tenkid" başlıklarını taşı*yan on bölümden meydana gelmektedir.[13] Hâ-ce-isân-ı Osmânî (İstanbul 1311).

 

Dinî eserler.

Manzum İlm-i Hâl (Selanik 1305);

Mir'âtü'l-îslâm (İstanbul 1305)

 

Piyesleri:

1. Osman Gâzi (dram, 1873, konusu vatan sevgisi),
2. Görenek (dram, eski düğünlerdeki İsrafı tenkit eden, 1874),
3. Ya Gâzi Ya Şehid (dram, vatan sevgisi İşlenir, 1874,19087).
4. Pâkdâmen (Bir romanın sahneye uygulanma­sı, dram, 1874),

 

 Hasan Bedreddin Paşa ile birlikte yazdıkları piyesleri Temâşfi adlı  serideki oyunlar:

• Ebu’l-alâ (1875),  dram
• Delile yahut Kanlı İntikam (1878), dram
• Kölemenler (1875), dram
• Fakire yahut Mükâfat-ı İffet (1876), dram
• Ahmed Yetim yahut Netice-i Sadâkat (1880), dram
• Ne­damet (1875 komedi),
• Ebu’l-Fedâ (opera-komedya).
• Antoni yahut İkmâl-i Namus
• Kleopatra
• Lâ-leruh,
• Otello,
• Fakire yahut Mükâfât-ı İffet
• Kan İntikamı,
• Ahmed Yetimya-hut Netîce-i Sadâk

 

Hakkında Bibliyografya :

 

Osmanlı Mûelllflen, İl, 211-212; Süleyman Nazif. İki Dost, İstanbul 1343/1925,5.72-75; İbnülemin, Son Asır Türk Şairleri, s. 1479-1483; Agâh Sırrı Levend. Türk Dilinde Gelişme ue Sadeleşme Sureleri, Ankara 1960, s. 215, 252-253; Niyazi Akı, XIX. Yüzyıl Türk Tiyatro*su Tarihi, Erzurum 1963, s. 45, 47, 80, 86, 95, 107, 128, 141-142, 145-148, 151-152, 154-155, 159, 167;a.m!f., Türk Tiyatro Edebiyatı Tarihli,İstanbul 1989, s. 81, S5, 131-132, 137, 147-148, 152, 161, 169, 170-171, 174,191-192, 198; Namık Kemâl'in Husûsî Mektupları (haz. Fevziye Abdullah Tansel), Ankara 1967-69, 1, 314-319; II, 35-39; Özeğe. Katalog, II, 615, tür.yer.; Namık Kemal'in Mektublan{haz. Ömer Faruk Akün), İstanbul 1972, s. 461-462; Metin And, Tanzimat ue İstibdat Döneminde Türk Tiyatrosu: 1839-1908, Ankara 1972, s. 261,277, 290, 392-393; Kâzım Yetiş. Cüneyt EREN, Halit ERBOĞA, Manastırlı Mehmed Rıfat Efendi’nin Hikmet HazineleriDinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VII (2007), sayı: 2 165, Alim Kahraman, Mehmed Rifat Manastırlı, https://www.tarihbilinci.com/forum/, Son Ersişim22-06 2013, Esra ONUR, MANASTIRLI MEHMET RIFAT’IN “MECÂMİÜ’L-EDEB” ADLI ESERİNİN FESAHAT KISMI, .turkishstudies.net/sayila/, Ahmet BOZDOĞAN, MANASTIRLI MEHMET RIFAT’IN DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN AYNASI, https://tr.urumeli.wikia.com/wiki/Halep_Mevlevihanesi, Ahmet BOZDOĞAN, MANASTIRLI MEHMET RIFAT’IN DÜNYA GÖRÜŞÜNÜ AYNASI,h/tr.urumeli.wikia.com/wiki/ Halep_Mevlevihanesi,  Tallm-i Edebiyat'ın Retorik ue Edebiyat Nazariyatı Sa*hasında Getirdiği Yenilikler, Ankara 1996, s. 520-526; İnci Engİnün, Ahmet Mldhat Efendi: Bütün Oyunları, İstanbul 1998, s. 22, 27, 177-207; Fahir İz. "Manâstirli Mehmed Rifat", EF (İng.), VI, 372-373; "Rifat Mehmed", TDEA, VII, 332-333; Mustafa Koç. "Mehmed Rıfat (Manas*tırlı]", Yaşamları ue Yapıtlarıyla Osmanlılar An*siklopedisi, İstanbul 1999, II, 178; Mehmet Rı*fat (Manastırlı). Tanzimat'tan Bugüne Edebi*yatçılar Ansiklopedisi, İstanbul 2001, [], 556.Esra ONUR, MANASTIRLI MEHMET RIFAT’IN “MECÂMİÜ’L-EDEB” ADLI ESERİNİN FESAHAT KISMI, https://www.turkishstudies.net/sayilar/

 

KAYNAKÇA

 

[1] PROF. DR. AHMET BOZDOĞAN, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rifat-manastirli-mehmed

[2] Cüneyt EREN, Halit ERBOĞA, Manastırlı Mehmed Rıfat Efendi’nin Hikmet HazineleriDinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VII (2007), sayı: 2 165

[3] Cüneyt EREN, Halit ERBOĞA, Manastırlı Mehmed Rıfat Efendi’nin Hikmet HazineleriDinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VII (2007), sayı: 2 165

[4] PROF. DR. AHMET BOZDOĞAN, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rifat-manastirli-mehmed

[5] Esra ONUR, MANASTIRLI MEHMET RIFAT’IN “MECÂMİÜ’L-EDEB” ADLI ESERİNİN FESAHAT KISMI, https://www.turkishstudies.net/sayilar/s

[6] PROF. DR. AHMET BOZDOĞAN, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rifat-manastirli-mehmed

[7] Ahmet BOZDOĞAN, MANASTIRLI MEHMET RIFAT’IN DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN AYNASI, https://tr.urumeli.wikia.com/wiki/Halep_Mevlevihanesi

[8] Alim Kahraman, Mehmed Rifat Manastırlı, https://www.tarihbilinci.com/forum/, Son Erişim22-06 2013

[9] Esra ONUR, MANASTIRLI MEHMET RIFAT’IN “MECÂMİÜ’L-EDEB” ADLI ESERİNİN FESAHAT KISMI, https://www.turkishstudies.net/sayilar/s

[10] Ahmet BOZDOĞAN, MANASTIRLI MEHMET RIFAT’IN DÜNYA GÖRÜŞÜNÜN AYNASI, https://tr.urumeli.wikia.com/wiki/Halep_Mevlevihanesi

[11] Esra ONUR, agy.

[12] Cüneyt EREN, Halit ERBOĞA, Manastırlı Mehmed Rıfat Efendi’nin Hikmet HazineleriDinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VII (2007), sayı: 2 165

[13] Alim Kahraman, Mehmed Rifat Manastırlı, https://www.tarihbilinci.com/forum/, Son Ersişim22-06 2013