KategorilerEDEBİYATEdebiyat Terimleri MazmunlarOrhun Yazıtları Hakkında Detay Bilgiler

Orhun Yazıtları Hakkında Detay Bilgiler

18.06.2021

Orhun Vadisi’nde bulunan Kül Tigin’in büstü

ORHUN YAZITLARI

Orhun yazıtları Türklere özgü alfabe ile yazılmış olan ilk edebi metinlerdir. Bu yazıtlar Türkçenin tarihsel gelişimine dair ilk önemli kaynaktır. Bunların yanı sıra Türklerin devlet anlayış, siyasi, kültürel, sosyal hayatına dair pek çok ipucu da vermiştir. [ Bu anıtlar esasında balbal da denilen bengütaşların en görkemli olanlarıdır.

ORHUN YAZITLARININ KÖKENİ

Orhun yazıtları bilinen bulunan ilk edebi metinler olmakla beraber, ilk yazılı örnekler değildir. Zaten oldukça işlenmiş bir dil ile yazılan bu yazıtların aniden ortaya çıkmış olduğunu iddia etmek de olanaksızdır.  Nitekim 572-581 yıllarında hakan olan Taspar (Tapo) Kagan için, Nirvana Sutra adlı bir Budizm kitabın Türkçeye çevrildiği Hazar ve Avar Kaganlığı'nda da Orkun yazısının kullanıldığı bildirilir.  Macaristan’da Batı Aparlarına ait Orkun harfleriyle yazılmış olan dört satırlık bir yazıt bulunmuştur. [1] Bizans kaynaklarının 5.yy. ortasında anılarında, Attila'nın Hun yazıları ile yazılar yazdırdığını belirtmesi de birer kanıt olmaktadır.

Tuna Bulgarları'nın yazısı, 4.yy.da Avrupa'ya gelen Hun Türklerinin yazılarının devamı olduğuna göre[2] Orhun yazıtlarının varlığını en azından ms. 2. 3 asra kadar uzatabilmek gerekir. Bizanslı Menandros'a 568 yılında göre İstemi Yabgu'nun Bizans imparatoruna yolladığı ''İskit (Türk) yazısı'' ile yazılmıştır. [3] 7.yy.ın ikinci yarısında Türklerin yurdunu gezen Çinli gezgin Hiuen-Tsang Kök Türkler'den önceki Ak Hunlar'ın da Orhun yazılarını kullandığını belirtmiştir.

Orhun Yazıtlarından daha eski olan Yenisey Anıtları,İsveçli Strahlenberg tarafından 18. yüzyıl başlarında bulunmuş pek çoğu -balbal -mezar taşlarıdır. Bu yazılarda yazıtın dikildiği şahıslar anlatılmıştır.  [4]

 Bilge Kağan Tonyukuk ve Külteğin kitabelerinin de dâhil olduğu tespit edilebilen Göktürk bengütaşları şunlardır:

  • Mahan Kağan ( Bugut)

  • Çoyren (Çoyr) / (687 – 692)

  • Hoytu Tamir / (717 – 720)

  • Öngin (İşbara Tamgan Tarkan) (719 – 720)

  • İhe Huşuto (Köl İç Çor) / (723 – 725)

  • İhe Aşete (Altun Tamgan Tarkan) / (724)

  • Bayın Çokto (Tonyukuk) / (716 – 734)

  • Birinci Orhun (Kül Tigin) / (732)

  • İkinci Orhun (Bilge Kağan) / (735)

  • İhe Nur / (730)

  • Hangiday

  • Talas

  • Nalahya

  • Gürbelçin Kaya Yazıtı[5]

 

ORHUN YAZITLARININ KEŞFİ VE ÇÖZÜMLENMESİ

Orhun yazıtlarından ilk kez Moğol tarihçisi Cüveynî, Tarih-i Cihan-güşa adlı eserinde söz eder.

İsveçli Strahlenberg, 1721 yılında esir olarak gittiği Sibirya’da Yenisey Nehri'nin yukarı kuzeyinde keşfetmiş İsveç’e dönüşünde bunlardan söz eden bir eser yayımlamıştır. ( 1730 – Stockholm)[6] Bunun üzerine Axel Olai Heikel başkanlığında bir Fin araştırma heyeti Orhun Irmağı kıyılarındaki  Yenisey mezar yazıtlarına ulaşarak mükemmel kopyalarını çıkartıp yayımlamıştır. 1887- 1888[7]

1893 ‘de Vasili Radlof ve Rus bilim heyeti Orhun Yazıtlarını keşfetmiş, 15 Aralık 1893'te Danimarkalı  Vilhelm Thomsen, Orhun ve Yenisey yazıtlarında kullanılan yazıyı çözümlemeye başlar. [8] 1893 yılında Danimarkalı bilgin Vilhelm Thomsen, 38 harfli alfabeyi tam olarak çözmeyi başarmışlar Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarını okumuşlardır.

Orhun Yazıtları ile ilgili ilk kitap Türkolog Necib Asım, Radlof ve Thomsen’in eserlerinden yararlanarak Orhun Abideleri hakkındaki ilk Türkçe kitabını Osmanlıca olarak yayımlar.[9] Hüseyin Namık Orkun’da  1936 ‘da günümüz alfabesi ile Thomsen'in yayınınından “Eski Türk Yazıtları” adı ile yayımlar.  [10]

Tonyukuk yazıtı ise 1897’de Klementz tarafından bulunmuştur.[11]

 

ORHUN YAZITLARININ BULUNDUĞU YERLER  

Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları Moğolistan, Baykal gölünün güneyinde, Orhun Vadisindeki

 Orhun Irmağı'nın eski yatağı yakınlarında, Koço Çaydam gölü civarındadır. Bu abideler Bilge Kağan , Bilge Kağan’ın kardeşi Kültigin, ve veziri  Tonyukuk adına dikilmiştir. Yazıtlar arasındaki uzaklık 1 kilometre kadardır. Bilge Tonyukuk yazıtları ise, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarından yaklaşık 360 km uzakta, Tola Irmağı'nın yukarı yatağındaki Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir. Anıtların olduğu yerde yalnızca dikilitaşlar değil, yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları bulunmuştur.

Koçho Tsaydam bölgesindeki Bige kağan ve Külteğin Anıtlarının arasında bir kilometre gibi kısa bir mesafe vardır. Ancak Tonyukuk yazıtları ise, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarından yaklaşık 360 km uzakta, Tola Irmağı'nın yukarı yatağındaki Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir. [12]

Bu üç önemli anıttan başka Orhun yazıları yazılmış yüzlerce balabal veya anıt daha bulunmuştur. BOrhun anıtları dışındaki en önemli diğer anıtlar 89-690, Küli Çor (İhe-Hüşötü) 719-723, Ongi (Işbara Tarkan) yazıtı 723-735 yılları arasında dikildiği sanılan diğer anıtlar olmaktadır.

 

ORHUN ANITLARI HAKKINDA DETAYLAR

Anıtların içersinde ve yakınlarında Göktürk Alfabesi ile yazılmış olan birçok balbal ve yazıt daha bulunmaktadır. Anıtların olduğu yerde diğer dikilitaşların yanı sıra yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları da vardır.

Ancak Tonyukuk 716, Köl Tigin (Kültigin) 732, Bilge Kağan 735 anıtları içlerinde en önemli olanlarıdır.

Türk ve Türkçe adı, ilk kez bu yazıtlarda geçmektedir. Yazıtlar Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı, töresi hakkında önemli bilgiler vermektedirler.

Orhun yazıtları 3.5 metre civarında yüksekliğe sahip kireç taşından yapılmış dört cepheli dikili taşlar halindedir. Yazıtların dört cephesi de yazılıdır. Yazıtların bir yüzü Çin alfabesi ile yazılmıştır. “Kül Tigin yazıtı için Çin’den ayrıca altı sanatkâr (bedizci) getirtilmiştir. Kül Tigin yazıtı yirmi günde, Bilge Kağan yazıtı otuz dört günde kazınmıştır. Kül Tigin yazıtının batı yüzünü ise Çang Sengüm yazmıştır. Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları Bilge Kağan’ın ağzından anlatıldığına göre metinleri yazan da o olmalıdır.”[13] Orhon yazıtlarında toplamda 900  kelime bulunmaktadır.

 

ORHUN YAZISI VE ÖZELLİKLERİ

Yenisey yazıtlarından geliştirilmiş bir yazıdır.  Damgalardan oluştuğu düşünülen Yenisey yazıtlarında 150'den fazla işaret vardır. Bu işaretlerin sayısı Göktürk alfabesi ile 38'e düşürülmüş ve Orhun yazıtlarının bu şekilde ortaya çıkmış olduğu yönünde düşünceler bulunmaktadır.  Ancak “Runik harfli en eski Türkçe yazıtlar II.Göktürk döneminden kalmadır.”[14] Buna rağmen Yenisey’de bulunan yazılarda ve Orhun Yazıtlarındaki harf sayısı elliyi bulmaktadır.

Alfabenin dördü sesli, dördü sessiz harften oluşur. Yazıda harfler birbirine birleştirilmez, kelimeler de birbirlerinden iki nokta üst üste konularak ayrılır. Sağdan sola ve yukarıdan aşağıya yazılır. Orhun abidelerinde yazılar yukarıdan aşağıya yazılmış ve sağdan sola doğru istiflenmiştir.

Orkun Alfabesi, 38 harften ve bir sözcük ayırma iminden oluşur. Harflerin karakteri, genel olarak, kesin ve düz çizgilerden oluşur ve birbirleriyle bitişmez.

38 harften oluşan sağdan sola ve yukarıdan aşağıya doğru yazılan Orhun Yazıtlarındaki harflerin dört tanesi ünlü – sesli- harftir. Türkçedeki sekiz ünlü a/e için bir harf, o/u için bir harf ve ö/ü için de bir harf olmak üzere dört harf ile gösterilmiştir.  Harflerin diğerleri ise ünsüzdür.

34 sesiz harfin 20 tanesi b, d, g, k, l, n, r, s, t ve y ünsüzlerinden oluşur. Ancak bu yirmi sessiz harf kalın veya ince ünlüler ile yazılmış şekillere sahiptir. Ünsüzlerin ince ve kalın ünlülerle ayrı ayrı kullanılan iki türü bulunur.

Orhun yazıtları ile yazılmış yüzlerce balbal ve kayalar üzerine yazılmış yazı örnekleri ve buluntular da vardır. Bunlara Yenisey Yazıtları denmiştir. Orhun yazıtları özenle ve ustalıkla ve hakkaklar tarafından yazılmış runik yazılardır. Bu yazılar taşa kazılmaya uygun yukarından aşağıya doğru da yazılan bir yazı tipidir. Yenisey yazıtları denilen yazıların birçoğu, kılıç, kama veya bıçakla çizilmiş izlenimi veren yazılardan oluşmaktadır.

 

Kültigin Anıtı

Bu anıt Göktürk Hakanı Bilge Kağan’ın kardeşi Külteğin adına dikilmiştir. Anıt, Moğolistan'ın kuzeyi, Baykal gölünün güneyinde, Orhun ırmağı vadisindeki Koşo Saydam gölü yakınlarında” eski Moğol başşehri Karakorum’un 32 km. güneyinde eski Uygur başkenti Karabalgasun’un 28 km. güneybatısında ve Orhon ırmağının bir kolunun 2 km. batısında “dır.

Anıtın esasını teşkil eden dikilitaş 3,35 metre yükseklikte, kireçtaşından yapılmış ve dört cephelidir. Doğu-batı cephelerinin genişliği aşağıda 132, yukarıda 122 santimetredir. Kuzey-güney cepheleri de aşağıda 46, yukarıda 44 santimetredir. Üst kısım kemer şeklinde ve yukarıda beş kenarlı olarak bitmektedir.

Anıttaki satırların uzunluğu 235 santimetredir. Yazıtın doğu yüzünde 40; güney ve kuzey yüzlerinde 13'er satır Göktürk harfli Türkçe metin vardır. Batı yüzünde ise, devrin Tang İmparatoru'nun Köl Tigin'in ölümü dolayısıyla gönderdiği Çince mesajına yer verilmiştir. Batı yüzde Çince yazılar dışında yazıta sonradan eklenmiş Göktürk harfli iki satır bulunmaktadır. Yazıtın kuzeydoğu, güneydoğu, güneybatı yüzlerinde de (pahlarda) Göktürk harfli Türkçe metinler mevcuttur. Kültigin yazıtında Göktürk tarihine ait olaylar, Bilge Kağan'ın ağzından nakledilerek birlik, bütünlük mesajı verilir.

Yazıtın doğu, kuzey ve güney yüzlerinin yazıcısı, Yollug Tigin, batı yüzünün yazıcısı ise, Tang İmparatoru Hiuan Tsong'ın yeğeni Çang Sengün'dür. Köl Tigin yazıtının doğu yüzünde, bütün Türk boylarının ortak damgası olduğu sanılan dağ keçisi damgasına; doğuya ve batıya bakan "tepelik" kısımlarında ise, kurttan süt emen çocuk tasvirlerine yer verilmiştir. Yazıt, geçen yaklaşık 1300 yıllık süreç içinde önemli ölçüde tahrip olmuştur.

Zira yazıtın doğu ile kuzey yüzlerini birleştiren kısım yıldırım düşmesi sonucunda parçalanmıştır. Orijinalinde kaplumbağa kaide üzerinde bulunan yazıt, bu kaidenin de parçalanması üzerine 1911 yılında, sunak taşından kesilen granit bir blok üzerine oturtulmuştur.[15]

Köl Tigin yazıtı, Bilge Kağan'ın ağzından yazılmıştır. “Bu abide; …kahraman kardeşine karşı Bilge Kağan'ın duyduğu minnet duygularının ve kendisini sanatkârane bir vecd ve coşkunluğun içine atan müthiş teesürün ebedî ifadesidir.”[16].

Kitabe, II. Göktürk Devletini kuran hanedanının hayatı ve ülkeleri için yaptıkları hizmetleri anlatmak maksatlı yazılmıştır. Anıt Türk halkına verdiği tavsiyeler ve öğütler ile de dikkati çeker.  Anıt Türk halkı ve devletinin Çinliler ile ilişkileri hakkında tavsiyelerde bulunarak Çinlilerin politikası hakkında uyarılar yapmıştır. Türk halkının birlik ve beraberlik içinde bulunması gerektiği öğütlerinde bulunur.

 

Tonyukuk Anıtı: 

Tonyukuk anıtı dört cepheli iki dikilitaş halindedir. Yazılar, diğer taşlara göre daha silik durumdadır. Tonyukuk, Bilge Kağan'ın babası İlteriş Kağan'ın amcası Kapgan Kağan'ın ve Bilge Kağan'ın baş bilicisi yani başveziri idi. Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir. Taşlarda Göktürklerin Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, kurtuluş savaşının nasıl yapıldığı ve Tonyukuk'un neler yaptığı anlatılır. Birinci yazıt, 243 cm; ikinci yazıt ise, 217 cm yüksekliğindedir. Birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta 27 satır metin bulunmaktadır. Birinci yazıtın batı yüzünde Tonyukuk’un mensup olduğu boyun damgası vardır.

Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir. Tonyukuk yazıtı, Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtları ile aynı döneme ait olması ve aynı konuları içerdiği içerir. Yazıtta o döneme ait tarihî olaylardan, verilen mücadelelerden elde edilen başarılardan söz edilerek tüm bunlara Tonyukuk’un katkısı anlatılır. Tonyukuk, İlteriş (Él-tériş) ve Kapgan kağanları kendisinin tahta oturttuğunu, onlarla birlikte verdiği mücadeleleri, devlete yaptığı hizmetleri anlatmıştır.

 

Bilge Kağan 

Kül Tigin anıtının bir kilometre uzağındadır. 734’te ölen Bilge Kağan adına Tenri Kağan tarafından yaptırılan bu anıt 735 yılında dikilmiştir. Yazıtta Bilge Kağan’ın ağzından devletin nasıl büyüdüğü anlatılmakta ve Kültigin’in ölümünden sonraki olaylar ilave edilmektedir. Ayrıca Kağan’ın konuşmasından başka yeğeni Yolluğ Tigin’in konuşmaları da kayıtlarda yer almaktadır. Yaklaşık 3,75 metre yüksekliğinde olan yazıt,dört cephelidir. Yazıtın doğu yüzünde 41,kuzey ve güney yüzlerinde 15’er satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır. Batı yüzünde ise(Kül Tigin yazıtında olduğu gibi),Çince bir metne yer verilmiştir.

Çince kitabenin altından Türkçe kitabe devam etmektedir. Ancak Çince kitabe tamamen silinmiştir. Bilge Kağan'ın ölümünden 1 yıl sonra oğlu tarafından yaptırılmıştır. Kitabede Bilge Kağan ve yeğeni Yollug Tigin'in sözleri yer almaktadır

.Batı yüzün tepelik kısımının ortalarına da Göktürk harfli Türkçe manzum metin yazılmıştır.

Yazıtın güneydoğu, güneybatı ve batı yüzlerinde de Göktürk harfli Türkçe küçük metinler bulunmaktadır. Yazıtta olayları nakleden ve öğütler veren Bilge Kağan’dır. Yazıtta Kül Tigin’in ölümünden sonraki olaylar da ilave edilmiştir. Bilge Kağan abidesi hem devrilmiş, hem de parçalanmıştır. Onun için tahribat ve silinti bunda çok fazladır. Bu abidenin etrafında da yine türbe enkazı ve daha az olmak üzere heykeller, balballar ve taşlar vardır

Yazıtta Bilge Kağan'ın ağzından devletin nasıl büyüdüğü anlatılmakta, öğütler verilmekte ve Kül Tigin'in ölümünden sonraki olaylar da bunlara ilave edilmektedir. Ayrıca Kağan'ın konuşmasından başka yeğeni Yuluğ Tigin'in kayıtları da yer almaktadır.[17]



İGİLİ BAŞLIKLARIMIZ

Bilge Kağan Kitabesi ( Orhun Yazıtları) ve Tam metni

Külteğin Kitabesi ve Tam Metni ( Günümüz Türkçesi ile

Tonyukuk Anıtı Tam Metin

Göktürk Orhun Yazıtları Anıtları

Bilge Kağan Kitabesi ( Orhun Yazıtları) ve Tam metni

Orhun Yazıtlarında Sosyal ve Siyasi Mesajlar

Orhun Yazıtları Hakkında Detaylı Bilgiler

Orhun Yenisey Yazıtlarının Türü Hakkında Bilimsel Tartışmalar

KAYNAKÇA 

[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/orhun-yenisey-yazitlarinin-turu-hakkinda-bilimsel-tartismalar/137503
[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/orhun-yenisey-yazitlarinin-turu-hakkinda-bilimsel-tartismalar/137503
[3] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/orhun-yenisey-yazitlarinin-turu-hakkinda-bilimsel-tartismalar/137503
[4] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/turklere-ait-ilk-kurganlar-anitlar-ve-buluntular/113382
[5] Şahamettin Kuzucular https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/gokturk-orhun-yazitlari-anitlari/76158
[6]
https://tr.wikipedia.org/wiki/Orhun_Yaz%C4%B1tlar%C4%B1#cit
[7] Heikel, Axel Olai. Inscriptions de l'Orkhon (1892 bas.). Helsingborg Recuilles par l'expèdition finnoise 1890 et publièes par la Sociètè finno-ougrienn
[8] https://tr.wikipedia. org/wiki/Orhun_Yaz%C4%B1tlar%C4%B1#cite_ref-6
[9] Asım, Necib (1924). Orhun Âbideleri (Osmanlı Türkçesi). İstanbul: Matbaa-i Âmire.
[10] Orkun, Hüseyin Namık. "I". Eski Türk Yazıtlar (1936 bas.). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, Devlet Basımevi.
[11] MUSTAFA S. KAÇALİN, https://islamansiklopedisi.org.tr/orhon-yazitlar
[12] MUSTAFA S. KAÇALİN,https://islamansiklopedisi.org.tr/orhon-yazitlar
[13] MUSTAFA S. KAÇALİN, https://islamansiklopedisi.org.tr/orhon-yazitlar
[14]  TEKİN,Talat,ve ÖLMEZ,Mehmet,(2014),”Türk Dilleri”,Bilgesu Yayıncılık,İstanbul
[15] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/kultegin-kitabesi-ve-tam-metni-gunumuz-turkcesi/113406
[16] ERGİN,Muharrem,(2014),”Orhun Yazıtları”,Boğaziçi Yayınları,İstanbul
[17] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/bilge-kagan-kitabesi-orhun-yazitlari-ve-tam-metni/113405

Yorum yapmak için lütfenKayıt Olunya da