Peri Tasavvuru ve Şiirlerimizde Peri

 

Osmanlıca yazılışı perî :  پری

Peri, Farsça kökenlidir ve Farsçada“ yanında duran, iyi ruh, büyü yapan, büyüleyen kadın” anlamlarına gelen pairaka sözcüğünden peri haline dönüşerek dilimize de geçmiştir.

 

Kelimen Farsçada kanat anlamına gelen  "par" sözcüğünden türemiştir.[1]    “ Par- per “پرى/پرّى   sözcüğü ile gökte olan ve uçan anlamları ile alakalı pek çok kelime vardır.[2] ( bkz Peren Pervin Nedir Ülker Yıldızı ve Efsanleri- Peri Nedir Dünya Kültürlerinde Peri )

 

Peri, eski ve çağdaş sözlüklerde: sözlüklerde “Cisimleri çok lâtif ve görünmez olan hoş mahlûk.  İnsana muhabbet eden, muvahhit ve Müslim lâtif mahlûk”, “ Cin taifesinin gayet güzel olan kısmı” [3] olarak tarif edilir. Çağdaş sözcüklerde: “Doğaüstü güçleri olduğuna inanılan, hayal ürünü dişi varlık” şeklinde tanımlanır.

 

Beşer misin perî mi yâ melek sen
Komudan eltaf u zîbâ vü Ahsen  Ahmedi 
 Peri sözcüğü şiirlerde, edebiyatta ve mecazi manada, güzel kız, alımlı, becerikli kadın manasında kullanılır. ( bkz Peri-zad )


Şiirlerimizde Peri

Peri, sözcüğü şiirlerimizde çok sık geçer. Sevgilinin vasıflarını ifade eden, onun büyüleyiciliğini ortaya koyan, daha ziyade sevgili kadar güzel bir motif olarak karşımıza çıkmaktadır. Divan şairleri periyi beşer üstü güzellikte, melek ile benzer nitelikte bir varlık olarak görürüler. Peri, sadece güzelliği, melek siması ile değil, sesi, iyi huylu oluşu, munis oluşu, ergenliğe yeni ulaşmış bebek yüzlü oluşuyla dikkat çeker.

 Bir perî zülfi ucındandur perîşân oldugum

Bir sanem tasvîrinedür mest ü hayrân oldugum  Gelibolulu Sun'î 

 Peri, bir anlamda cennetteki hurilerden daha da güzeldir. Ancak perinin ve sevgilinin güzelliğini hiçbir musavvir- ressam- çizemez. Mâni ve  Bihzad  bile peri suretin resmini yapmakta aciz kalır( bkz  Mâni Kimdir Ressam Nakkaş Mâniheizmin Kurucusu-  Bihzad ( Efsanevi Acem Ressamı )  

Anı nakkâş-ı kudret-hâne-i feyz etmiş ol rütbe
Göreydi lâl olurdu noktasın Behzâd ile Mâni              E. Zihni

Güzel tasvir edersin halü hatt-ı dilberi amma
Füsunu işveye geldikte ey Bihzad neylersin?            Şeyhülsilam Bahai

Sûret-i hüsn-i dil-ârâñı çekerken Bihzâd
Nutk-ı cân-bahşuñı yâd eyleyüp itdi feryâd      NÂMÎ - AHMET NÂMÎ (17. Yy)

Divan şairlerinin nazarında peri sevgilinin kendisi de olabilir. Hatta peri güzelliğinden dolayı sevgiliye benzetilir.  Peri, bir görünüp bir kaybolan hayali bir varlık olarak da görülür. Hatta peri göklerde dolaşan bir varlıktır.

Ey perí göklerde olsa yaraşur yirüñ senüñ
Bí-bedeldür gün gibi ģüsn-i cihān-gírüñ senüñ   Muîdî

Ancak özellikle divan şiirinde peri sözcüğü kimi zaman kadınsı erkek cinsi için de kullanılır.

Aldı göñlüm bir perī-peyker melek-sīmā yigit
Ḳaṣd·i dīn itdi meded hey ol büt·i tersā yiğit  Necati Bey 

Divan şiirinde peri sözcüğü yanı sıra peri peyker ( peri yüzlü güzel ) , peri- han ( peri padişahı), peri- zâd ( peri çocuğu ), perîveş ( peri gibi güzel) gibi terkiplere de rastlanılır.

Bektâşi bir köçek ki perî-zâd u meh-cemâl
Dil tekyesine postı bırakdı bî-eyyi hâl     Edirneli Kâmî

Her şu‘le hû perîveşe yâr itmesin seni
Pervâne-i çerâg-ı mezâr itmesin seni  Semerkândî-i Âmidî Âgâh 

Bir alay oldı perī şīveli āhū begler
Gözi āhūlaruñ alayına yāhū begler  Necati Bey 

Bir melek-sîmâ perînüñ ‘âşık-ı şeydâsıyuz
Bir şeh-i iklîm-i hüsnüñ mu‘teber paşasıyuz  Behiştî Ramazan

Bir perî zâhir olup nâm-ı şerîfi Şâmî
Çeşmüme kıldı benüm subh ile bir ahşâmı Ravzi ( Balıkesir- Edincik- 16. Yy 

Bir perîyem hıl‘at-i hüsnüm yaraşukdur baña
Her benî-âdem müsahhar olsa lâyıkdur baña   Ravzi ( Balıkesir- Edincik- 16. Yy ) 

Eyâ peri nicesin hoş musun safâca mısın
Gele beri nicesin hoş musun safâca mısın Ahmet Paşa

Görünmese gözüme ol perî-i her-câyî
Karâr etdiremem cân-ı nâ-şekîbâyi     Nedim 

 Neşr-i şemîme ol perî kâküllerin döker
 Bûy-ı meşâmm-ı hasretiyân demlerin döker Edirneli Kâmî 


Halk Şiirinde Peri

Halk şiirinde peri divan şairlerinin düşündüklerine yakın olarak tasavvur edilse bile, daha insani bir varlıktır. Halk şairleri ve anonim şiirlerde peri daha ziyade sevgilinin benzetildiği bir varlıktır.

Elinde su testisi
Gönlümün tek perisi
Bırak artık gideyim
Olmuş gece yarısı   Amasya Türküleri

Bir bölük periler seyrana varmış
Herbiri bir deste gül aldı getdi
Aktı gözüm yaşı döndü ummana
Çalkandı dünya sel aldı getdi   Iğdır Türküleri


KAYNAKÇA 


[1] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/edebiyat-terimleri-mazmunlar/peri-nedir-dunya-kulturlerinde-peri/74047
[2] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/edebiyat-terimleri-mazmunlar/peren-pervin-nedir-ulker-yildizi-ve-efsanleri/74028
[3] A.T. Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar , MEB, 1996., s. 396