Şahne Nedir Eski Devrin Kolluk Güçleri Zabıta
Osmanlıca yazılışı: şahne : شحنه
Şahne شحنه sözcüğü Arapça kökenlidir. Kelimenin eski devrilerdeki sözlük anlamları : “harmanlara nezâret eden kimse. yük, azık, düşmanlık, at sürüsü “ şeklinde iken Abbasiler zamanında ve Miladi 9. Asrın sonlarından itibaren “bir şehrin veya bölgenin muhafaza ve kontrolünden sorumlu kişi “ veya onun emrindeki kolluk güçlerini ifade eden terim olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Şahne sözcüğünün aslı Arapça a "sihne" sözcüğüne dayanır. Selçuklu Hanedanı'nda, hem askeri hem idari işlerden sorumlu valilere sihne denmiştir. [1]Sihne veya şahne kurumu Abbasiler zamanında ortaya çıkmış daha sonra diğer İslam devletlerinde de yer alan bir yönetim, emniyet ve idare amirliği olarak kalmıştır. Şahne teşkilatı Abbâsî Halifesi Muktedir-Billâh zamanında ortaya çıkmış, bu görevde bulunan Emîr Nâzûk’ün emrine 14.000 süvari ve piyade kuvveti [2] verilmiştir. Sâmânîler, Büyük Selçuklular, Anadolu Selçukluları, atabeglikler, Fâtımîler ,Eyyûbîler ve Osmanlılarda da şahnelik kurumu mevcuttur.
Osmanlılarda Şahne
Osmanlı devrinde şahne sözcüğü şehrin, beldenin vb emniyetini, sağlayan vali ve subaşı anlamından genişleyerek bu emniyet, zabıta, muhafızlık, polislik ve bekçilik görevlerini yapan tüm görevlileri kapsayacak şekilde anlam genişlemesine uğramıştır.
Osmanlılardaki şahne teşkilatı subaşı, vali ve kadı’nın emrindeki zabıta, kolluk güçleri , inzibat memeurları ve bekçiler olarak anlamak gerekir. Şahne sözcüğü hem teşkilatın başındaki subaşı vali veya kadı’yı hem de bu amirlere bağlı emniyet güçlerini de ifade etmektedir.
Şahne teşkilatına muhtesip veya hisbe teşkilatı da denilirdi. Bu teşkilatlar İslam devletlerinde halifelerden beri vardı. Bunları görevleri büyük yerleşim yerlerinde ahalinin şer’î emir ve yasaklara uymasını sağlamak, çarşı ve pazar gibi ticari yerleri denetlemekle , bazı ticari, amme davalarına bakmaktı. [3]
Osmanlı kaynakları şahneyi “belde muhafızı, zabıta memuru, subaşı, emniyet müdürü veya bugünkü polis amiri”[4] olarak tarif eder. Ancak halk arasında şahnenin anlamı daha ziyade bu amirlere bağlı kolluk güçleridir. “ Şahneler meyhaneyi bastı, şahneler pazarı gezdi “ gibi …
Şahnelerin görevleri emniyeti sağlamak, devriye gezmek, şeri hükümlere aykırı işler yapan suçluları yakalamak bu suçları engellemek, meyhaneleri ve işret haneleri basmak, suçluları ve sarhoşları yakalamak, pazar yerlerini denetlemek gibi işleri yaparlardı. ( bkz Muhtesip İhtisâb Şehremini Nedir Şiirlerde Şahne )
Anadolu’da aşarı satılan köylere köylülerin mahsullerinin onda birini öşür vergisi olarak almak için gönderilen öşür memurlarına da şahne denirdi. “ Köylüler öşür memurlarının atına, itine, uşağına bile bakmak zorundaydı. Aksi halde kızdıkları köylüye harman kaldırma hakkı vermezler, çecini ölçmezler, mahsullerinin harmanda çürümesine neden olur, hayvanlarına da zarar verirlerdi. “
Şahneler Divan Şairleri ve Meyhaneler
Şahneler Divan şiirinde şehir içindeki asayişi sağlanmak ile sorumlu, meyhaneleri basan görevliler olrak görülmektedir. İçjkiye düşükün şairler şahnelerden sürekli şikayet etmeişlerdir.
Şahneler içki içilen yerleri bastıkları zaman zaman sarhoşları yakaladıkları ve dövdükleri için Osmanlı devrinde meyhane kavgaları bitmezdi. “ Kabak başına patladı” deyimi de şahneler ve sarhoşlar arasında çıkan kavgalarda kabak kadehlerin fırlatılması ile alakalıdır. [5] ( bkz Kabak Kadeh Gedu Nedir Kabak Hedef Kabak Asmak )
Bu nedenle şahneler ve şahnelik teşkilatı divan şairlerinin en çok şikâyet ettiği kişi ve kurumların başında gelmektedir. Divan şairleri en çok rakip âşıklardan daha sonra da şahnelerden şikâyetçidir.
Şöyle bir gaflet ile bastı ki tarif edemem
Guyiya bezmi basan şahne gibi bî – hengâm Ragıp
Komaz bir lahza âleminde şahne-i devrân
Dil-i mestâneler kurtulmadı bigâne kaydından Sabrî Şâkir
Zamanın şahneleri keyfimize göre içki âlemi yapmamıza fırsat vermeden gelip bezmi bastı. Gönül ehli mestaneler bu halden bilmezlerin elinden kurtulamıyor.
Ne kayd-ı şahne ne gam-ı devran ne derd-i ser
Âzâde kûşedir hele meyhânemiz bizim Sabrî Şâkir
Yevm-i şek niyyetine şîre sıkarken yârân
Sıkboğaz etti gelip şahne-i şehr-i ramazan Sabit
Dostlarım ramazanın gelmesi şüphelidir diye şire sıkarken ( şarap yapmak için sıkılan şire ) hilal göründü ve Ramazan ayı şahne gibi basıp sık boğaz etti.
Germ olup kûyunda kılıç çektiğiyçün afitâb
Şahne-i devrân anı her gece eyler habs-i câh Emri
Güneş sarhoş olup onun semtinde ışık kılıçlarını çektiği için devranın şahnesi her gece onu kuyuya haps ediyor.
Döğelim şahneyi hem basdıralım feryadın
Savt-o âla ile bir faslı dergâh eyleyelim Sabit
Meyhane Nedir Osmanlıda Meyhane Adabı ve Eğlenceleri
Şarap İçme Osmanlıda Meyhane Harabat Adapları
KAYNAKÇA
[1] Kahya, Fatih (2020). Üniversite Sınavlarında Çıkmış Tarih Terimleri Sözlüğü. Karekök Yayınları. s. 265.
[2] ERDOĞAN MERÇİL, https://islamansiklopedisi.org.tr/sahne
[3] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/muhtesip-ihtisab-sehremini-nedir-siirlerde-sahne/116303
[4] Bostan Şerhi’nden alıntılayarak Ahmet Talat Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, s. 447
[5] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/ahi-baba-cikmazlari-serim-bolumunden/91995
