Sasani Şahı I. Şapur ve Hayatı

İmparator Valerian'ı I. Şapur önünde diz çökmüş gösteren kabartma ( Naghsh-e Rostam, Şiraz, İran).

I.Şâpûr

I.Şâpûr (Farsça: شاپور ),  Sasani devletini kuran I. Erdeşîr’in oğlu (  Ölümü: MS. 241) ve ikinci

Sasani hükümdarıdır. Şah- Pur ismi Farsça da hükümdarın oğlu anlamına gelmekteydi. I.Erdeşir 226’da Hürmüz’de Part ordusunu yenmiş ve Arsaklı hanedanının son hükümdarı Part kralı IV. Erdevân'ı öldürüp ilk önce Perslerin daha sonra da Partların başkenti olan Tizpon’u (diğer adları Medayin, Espanpur, Ktesifon) da ele geçirerek tahta çıkmıştı.

Parthlar Türk Kökenli miydi

İskender’in istilasından sonra Pers İmparatorluğu yıkılmış İskender’in ölümü sonrasında ise bölge İran, Irak, Suriye ve Anamur’a kadar Güneydoğu Anadolu, Helenistik bir krallık olan Selevkosların eline geçmişti.  Ahameniş hanedanın ( Persler ) mirasçısı olduğunu iddia eden, Doğu İran Farsçasını konuşan Parni kabilesi Selevkoslara bağlı Parthia satrabının idaresi altındaydı. Parthia satrabı Selevkoslara karşı isyan edince Parni kabilesi lideri I. Arşak bu fırsattan faydalanarak Parthia'yı ele geçirip bağımsızlığını ilan etmişti. Parthia satrabı mağlup olmuş ama zayıflayan Selevkoslar’da Partları tanımak zorunda kalmıştı. [1]

Tarihçi, coğrafyacı ve filozof Strabon’a göre, Parthia’yı ele geçiren I. Arsakes, yarı göçebe Parni kabilesine ait bir İskit’ti. [2] Bazı Türk tarihçilerine göre de bu kabile İskit dolayısı ile Türk Kökenliydi Arsakes’in adı Er- Sak’tı ve Parni kabilesinin adı ise aslında Bars veya Bartas’tı. [3]

I.Şâpûr’un babası I. Erdeşir,  kendilerini hem Ahemeniş ( Pers) hem de Helen- Yunan (Parthias satraplığından dolayı )  yörenin hükümranı ve varisi olarak gösteren Partların yerine geçmişti. Kurduğu ülkenin bekasını sağlama almak için de yerine son Part kralı IV. Erdevân'ın kızı olan eşinden dünyaya gelen hem anne hem de baba tarafından hükümdarlık varisi olan I. Şapur’u ortak hükümdar ilân ederek tahtın başına geçirmişti. ( ms . 241 )

Sasani İmparatorluğu haline dönüşen III. Pers İmparatorluğunun başına geçen Sasani Hükümdarları Kisra unvanı ile de anılmıştır.  ( bkz- KISRÂ NEDIR SASANI KRALLARI ŞIIRLERDE KISRA-   KEY VE KEYANI NEDIR ACEM ŞEHINŞAHLARI)

Şâpûr, tahta çıkar çıkmaz Romalılar ile savaşmak zorunda kalmış, Ermenistan ve Mezopotamya'yı tamamen ele geçirmeye çalışmıştı. Romalılarla 243 yılında yaptığı ilk savaş olan Resaena Savaşını kaybetmiş ve Fırat’ın doğusuna çekilmek zorunda kalmıştı.  244 yılında Misiche Savaşı'nda Romalılardan intikamını almış,  Edessa( Urfa)  Yukarı Mezopotamya’ya erişmek cesaretini bulmuştu. 256 ‘da Roma topraklarına saldırmış ve Barbalissus’ta (Bâlis) savaşını kazanmıştı. Kuzeyde ise Azerbaycan’a hâkim olmuş, Ermenistan’ı ele geçirmek amacındaydı.  Tüm bunlar Roma Hükümdarı Valerianus'un bizzat ordunun başına geçmesine ve İran meselesini çözmek için olaya bizzat dâhil olmasına neden olmuştu

Şapur,  tarihte bir Roma İmparatorunu esir eden ilk ve tek hükümdar olarak tarihe geçti.  259 ya da 260 yılında Edessa’yı (Urfa) kuşattı. Meydana gelen Edessa Savaşı’nda Roma ordusunu imha etmiş ve Roma İmparatoru Valerianus'u esir almış [4], Roma lejyonerlerini ise kendisine köle yapmıştı. [5]

Şâpûr'un bu başarısı, İran halkının gözünde efsanevi bir hükümdar haline gelmesini sağlamıştı. Bu zaferi betimleyen onlarca kabartma kayalara nakşedildi. [6] Bu kabartmada Roma imparatoru  Valerianus , Şapur’un atının veya dizlerinin önünde diz çökmüş şekilde etraflarında ise çok kanlı bir savaşın geçtiği resmedilmiştir. Sadece I. Şâpûr dönemine ait bu şekilde betimlenmiş 17 tane kabartma eser bulunmaktadır.[7]

Şâpûr, İslam tarihinde Sasanilerin başkenti Medayin’in güneyindeki Espânbur’da yaptırdığı, İslam Tarihinde “ Eyvân-ı Kisrâ “veya” Tâk-ı Kisrâ”  sarayı ile bilinir. 

İran tarihinde “Sâbûrü’l-cünûd” (ordular sahibi Şâpûr) olarak bilinen Şapur, Edessa zaferinden sonra Kapadokya’ya kadar ilerlemişti.  Edessa ( Urfa ) zaferi ile Barı sınırlarını güvence altına alan I. Şâpûr,  doğuya defalarca sefer düzenlemiş,  Kuşan İmparatorluğu'nun yıkılışından sonra egemenlik kuran Soğd, Toharistan ve Çağanya gibi Kuşan Yabguluklarına da boyun eğdirmiş ama 272 yılında ölmüştü.[8]

1. Şâpûr’un ölümü Firdevsî, Şâhnâme, İÜ Ktp., FY, nr. 1406

Divan Edebiyatında Şapur

Divan şairleri Şapur’dan dolaylı olarak söz ederler.  Şairlerimiz I. Şâpûr’dan “Kisra “olarak “Eyvân-ı Kisrâ” veya “Tâk-ı Kisrâ” vesileleri ile söz ederler. Batılılar tarafından Ktesiphon Kemeri (Arc de Ctesiphon) adıyla bilinen bu saray ve avlusu 35 m. yüksekliğindeki bir tonozla örtülü tören salonu ile meşhurdur. Divan edebiyatı kaynaklarına göre  Mani,  Sasani hükümdarı Şapur zamanında Çin’den İran’a gelmiş;  Şehinşah Şahpur’un  Persepolis'teki sarayının  pay- i taht odasının duvarlarını resimlerle süslemiştir.   Farisi kaynaklarr ve Defter-i Erjeng kitabında yer alan bilgilere göre  “Mani etrafına baktı ve resmedilen havuza yedi renkli bir balık resmetti. Şahpur hayran kaldı maharetine nakkaşın ve eseri onun tamamlamasına izin verdi. Mani-i Nakkaş ile işte böyle girdi, uzak'ından yakın'ına erdi Doğu'nun. Mani "çinli nakkaş", "çinli avcı", "güzellikler seçen" diye anılır idi. Resmettikleri bir tek canları eksik asıl gibidir denilir idi.”

Bu saray, önündeki kule ve “Tâk-ı Kisrâ” adı ile bilenen kemer ve kule Şapur’un torunu " Adil " ve Nuşirevan lakapları ile anılan 1.Hüsrev' zamanında genişletilmiştir.[9] (   Bkz ADALET ZINCIRI TÂK-I KISRÂ  EYVÂN-I KISRÂ VE ADALET )

Sarayına yaptırdığı Adalet Zinciri ve Adalet Çanı sayesinde adil ve adaletli olmanın timsali sayılan. Nuşirevan lakabı "Anûşek-Revân (ölmez ruhlu)" Kisra lakabı ile anılan ilk Sasani hükümdarı olan I. Hüsrev’dir.  ( bkz KİSRÂ NEDİR SASANİ KRALLARI ŞİİRLERDE KİSRA ) I.Şapur’un adı Genceli Nizami’nin Hüsrev ü Şirin adlı mesnevisinde “Nəqşində Mani’nin şöhrəti”[10] olan bir ressam olarak geçer. ( Bkz MÂNI KIMDIR- RESSAM NAKKAŞ -MÂNIHEIZMIN KURUCUSU )

Genceli Nizami’nin I.Şapur’u Sasani hükümdarı ve Hüsrev’in dedesi olarak bilememesini doğal karşılarız. Ancak Şapur’un adını Hüsrev ile Şirin mesnevisinde anmasının ve onu Mani kadar meşhur bir ressam- nakkaş – olarak bilmesinin birkaç nedenini bulabilmiş oluyoruz.   İlk nedeni I. Şapur’un Edessa Savaşı’nda Roma ordusunu imha ettiğini ve Roma İmparatoru Valerianus'u esir ettiğini tasvir eden sadece kendi zamanında 17 adet şahane kabartma yaptırmış olmasıdır. Şapur’un görkemli Edessa Zaferini betimleyen bu kabartmalardan ötürü Nizami,  Hüsrev’i Şiirin adlı eserinde Şapur’u  Mnai kadar şmhretli bir ressam olarak anlatır.  Oysaki bu kabartmaları yapan  Şapur değil, kabartmalarda betimlenen hükümdar Hüsrev’in dedesi I. Şapur olmaktadır.  Şiraz'daki Naghsh-e Rostam ( Nakş*ı Rüstem ) kabartmalarını da belki de Nakkaş Mani yapmıştır.  

Maniheizm’in kurucusu olan ve divan edebiyatında NAKKAŞ MÂNI olarak bilinen MANI, , I. Şapur zamanında yaşamış ve  resimlerle süslü KITAB-I ERJENG “Şapuragan” adlı kitabını ona takdim etmiştir. Yani I. Şapur, Maniheizm’in yayıldığı dönemin İran Hükümdarı olarak Maniheizimin yayılmasına büyük vesile olmuştur. Bu nedenle Şapur ile Mani'nin birlikte anılması normaldir. 

Diğer nedenler ise I. Şapur, Sasanilerin ikinci hükümdarı II. Hüsrev’in de büyük dedesi olmaktadır. Ayrıca Ermenistan I. Şapur zamanında İran egemenliği altına girmiştir.  Hüsrev ile Şirin hikâyesi de Ermeni kralının Kızı Şirin ile Sasani Şahı II. Hüsrev-i Perviz  arasındaki aşk macerasına dayanır. [11]

Şapur’dan FIRDEVSI’nin ŞEHNAME’sinde, Ahmedi’nin İSKENDERNAME’sinde,  Lâmiî Çelebi’nin VAMUK U AZRA’sında bahsedilir.Ferdî Arayıcızâde Hüseyin Efendi’nin(  XVII. Yüzyıl ) Şâpûrnâme (Hikâye-i Erdeşîr ü Şâpûr) adıyla 1183 beyitlik bir mesnevisi vardır. Onun bu eseri Özlem Ercan tarafından transkripsiyonlu olarak günümüz dili ile yayımlanmıştır.

HÜSREV Ü ŞİRİN’DEN “ ŞAPURUN ŞİRİNİ TƏRİFİ VƏ XOSROVUN ONA AŞİQ OLMASI

Şapur adlı ona yaxın bir adam

Məğribdən Lahura gəzmişdi tamam.

Nəqşində Maninin şöhrəti vardı,

Rəsmində Iqlidis qüdrəti vardı.

Zirəк, şəкil çəкən, qələmi iti,

Xəyalən çəкərdi min bir surəti.

Incə, zərif işdə xeyli pərgardı,

Suların üstündə naxış salardı. Genceli Nizami

 
Tâk-ı kisrâyı sorarsan yüri var hum-hâneye
Câm-ı Cem sırrını bilmek ister isen iç şarâb       Revani - Edirne - Şiirleri

Şâh-ı kudsî-menkabet sultan-ı ulvî menzilet
Hân-ı kisrâ-ma'dalet kişver-sitân-ı Cem-vakâr   Nâdirî

Ham-ı ebrûlarınla ey lebi Nûşin-revan zülfün
Nedir zencîrdir kim ol asılmış Tâk-ı Kisrâ’dan   Tâcîzâde Câfer Çelebi, 

KAYNAKÇA 

[1] Ercüment YILDIRIM, Roman Parth Mücadelesinde Fırat Nehrinin Jeopolitik Önemi / Roman Part Mücadelesinde Fırat Nehrinin Jeopolitik Önemi, https://www.academia.edu/1521272/Roma_Parth_M%C3%BCcadelesinde_

[2] https://tr.wikipedia.org/wiki/Part_%C4%B0mparatorlu%C4%9Fu

[3] Begmyrat Gerey Büyük “Part” Türk Devleti Kuran Atalarımız (M.Ö. 247-MS 224) https://www.academia.edu/9995194/Begmyrat_Gerey_B%C3%BCy%C3%BCk_Part_TDevletini_Kuran_Ata

[4] Cevad Meşkür:"Tarih-i İran Zemin"s. 81.Tahran-1366

[5] Rafi Hakikat:"Tarih-i Kavmeş"s.60,Tahran-1362

[6] https://tr.wikipedia.org/wiki/I._%C5%9E%C3%A2p%C3%BBr

[7] https://tr.wikipedia.org/wiki/I._%C5%9E%C3%A2p%C3%BBr

[8] ESKO NASKALİ, https://islamansiklopedisi.org.tr/sapur

[9] ŞAHAMETTIN KUZUCULAR, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/adalet-zinciri-tak-i-kisra-eyvan-i-kisra-ve-adalet/137364

[10]https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/husrev-u-sirin-den-sapurun-sirini-t%C9%99rifi-v%C9%99/100853

[11] ŞAHAMETTIN KUZUCULAR, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/husrev-i-perviz-edebiyat-ve-tarihte-ii-husrev/107966