Saz ve Beste Anlamları İle Bağlama

Bağlama Nedir

Pek çok anlamı olan bu sözcüğün edebiyat, sanat ve musiki de üç ayrı anlamı vardır.

1.       Üç telli sazın ismi

2.       Şarkının nakaratı

3.       Beste yapan kişi

Saz Anlamında Bağlama

Türk halk müziği ve âşık edebiyatında bağlama veya saz eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Bağlama veya sazın atası ise kopuz ve çöğürdür. Bağlama ve telli çalgıların atası ise kopuzdur.  Kopuz İslamiyet öncesinde şamanların ve ozanların kullandığı bir telli çağlı iken İslami dönemde gelişmiş ve şekillenmiş kısa saplı çöğürler ve uzun saplı bağlamalar olarak şekillenmiş ve çeşitlenmiştir.  Halk edebiyatımızın ayrılmaz bir parçası olan bağlama- saz veya çöğür- âşık edebiyatımıza ile özdeşleşen bir çalgıdır.  Azerbaycan halk ozanların kullanmakta olduğu tar adlı çalgının da atası olan kopuz “iki ya da üç teli olan,  teknesi deriden yapılan ve sapında perde olmayan “ bir çalgıdır.

Bağlama veya saz uzun saplı yarısı kesilmiş bir armuta benzeyen telli ve tezene- mızrap- ile çalınan bir çalgıdır. Sazı parmaklarla çalma yöntemi de vardır ve bu yönteme şelpe veya dövme denir.  Sazların pek çoğu altında çelik iki kalın tel ile bir sırma bam tel, ortada iki çelik ve üstte bir çelik ile bir sırma bam teli olmak üzere yedi telden oluşur.

Halk şiirimizin en yaygın ve en temel çalgılarından biri olan bağlama- saz – fiziki olarak üç bölümden oluşur.  Sazın bölümleri tekne, göğüs ve saptır.  Tekne kısmı ortadan ikiye bölünmüş bir amuta benzer. Tekne genellikle dut ağacından yapılır. Göğüs kısmı ladin , sap kısmının yapımında ise  gürgen, veya ardıç ağacı kullanılmaktadır.

Bağlama Tipleri

Cura: en küçük boydaki saz

Çöğür: kısa kol bağlama

Kısa saplı bağlama: yakın zamanda geliştirilmiş bir bağlama türü)

Uzun Sap Bağlama

Tambura: uzun kol bağlama

Divan sazı: büyük boy bağlama

Meydan sazı: en büyük boy bağlama

 

Alıverin Bağlamamı Çalayım

Çalayım Da Zarı Zarı Ağlayım  Rumeli Türküleri

 

Bağlamasını Çalar Gelir Elleri

Türkü Söyler Güzelimin Dilleri

Çok Bekledim Geçeceğin Yolları

Günler Doğdu Daha Yarim Gelmedi  Muğla

 

Kim çalarsa kara düzen bağlama

Kullanır parmağın mızrap yerine

Âşıkların güzel boşa ağlama

Koymuşlar kaşların mihrap yerine    Everekli Seyrani 

Divan şairleri bağlamadan kopuz anlamı ile söz etmişlerdir.

Perdesüz dimek içün râzını dildâre kopuz

Elin ayagın öpüp yüz süre yalvara kopuz    Harimi Şehzade Korkut [1]

 

Işkun kopuzun ele alayın mı ne dirsin

Âlemlere âvâze salayın mı ne dirsin     Molla Lutfi [2]

Beste Yapmak Analında Bağlama

Eskiden beste yerine bağlama  denmiş, bestelemek yerine de bağlamak deyimi kullanılmıştır.[3]  Bağlama sözcüğünün halk şiir ve musiki deki kullanımı açık olduğu için divan şiirindeki kullanımı üzerinde durmamız gerekecektir.

Divan şairleri  beste  ve bestekâr yerine  bağlama ve bağlamak tabirlerini kullanmışlardır.

Biçtim  kaba- ı medhimi  dil- darım üstüne
Zühre terane bağladı eş’arım üstüne        Ahmet Paşa

Bu beyitte beste yapmak ve  çalmak anlamını Zühre  ile birlikte kullanıldığı dikkat çeker. Zühre , doğu mitolojilerinde insanlara   güzellik, saz- def- çalma  ve  musiki özellikle kazandıran  bir yıldız olarak düşünülür. Antik Yunan ve Roma mitlerindeki  Aprodite –  Venus’ün -  Mezopotamya kökenli mitlerdeki işlevsel karşılığı olan Zühre Türkçede Çobanyıldızı, seher yıldızı, Çulpan veya Çolpan olarak da bilinmektedir.  Yunan ve Roma mitolojilerinde, aşk, güzellik bedeni zevk, eğlence ve müzik ile ilgili bu tanrıça İran ve Ön Asya kültürlerinde Zühre adı ile anılır. Venü, Farsçada Nahid ve Zühre, Türkçede ise, Çobanyıldızı, seher yıldızı, Çulpan veya Çolpan olarak adlandırılır. [4]

Zühre veya Nahid, eğlenceden, zevkten, şehvetten, müzikten hoşlanan; saz çalan, eğlenmeyi seven, geceleri Ay’dan sonra en parlak cisim olan, sevgilileri ile buluşmaya giden âşıkların yollarını aydınlatan bir yıldızdır.

Saz, beste ve bağlama sözcükleri güzel sesli bülbülleri, andelipleri de çağrıştırır. Bu nedenle Bağlama sözcüğü Zühre, andelip, bülbül, saz, nağme, nakş,  saba yeli sözcükleri ile birlikte ve tenasüplü olarak kullanılır.

Sahn-ı gülşen çar-bağ olmuş Acem’de  andelip
Bağlamış bir nakş-ı dil keş kim saba nevruzdur..      Naili

 Encüm pulıyla dâ’iresin zînet eyledi

Bezm-i felekde Zöhre çalar zer-nigâr def

KAYNAKÇA 

[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/perdesuz-dimek-icun-razini-dildare-kopuz/93418

[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/iskun-kopuzun-ele-alayin-mi-ne-dirsin/108322

[3] A. Talat Onay, Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB Yayınları,  İst. 1996, shf. 127

[4] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/nahid-kimdir-afrodit-venus-zuhre-alakasi/120157