Seydi Ali Reis Kitab-ı Muhit ve Mirat'ı Kainat

Seydi Ali Reis, Kanuni ile Rodos’un fethinde bulunmuş, Barbaros Hayreddin Paşa’nın Preveze Deniz Savaşı’nda Osmanlı Donanması’nın sol kanadında görev almış, Sinan Paşa ile seferlere çıkmış ve filo komutanlığı yapmış. Kurt bir denizcidir.   1553’de Mısır Kaptanlığına atanmış, Piri Reis’in başarısız olmasından sonra  Basra’da bulunan Hint Denizleri filosunu Mısır’a getirmekle görevlendirilmiştir.

Bu görevleri onun  coğrafya alanında eşsiz eserler  vermesine de vesile olmuştur.

MUHİT ( Okyanus) Kitab Al-Muhit Fi İlm'al-Eflak Va'l Abhur 

Muhit (Okyanus), adlı eseri  Seydi Ali Reis’in  en önemli eserlerindendir.  Muhit, Seydi Ali Reis’in    deniz coğrafyasına ait bir denizcilik el kitabıdır. Şeydi Ali Reis kısaca Muhit adı ile tanınmış olan meşhur eserini 1554'te Haydarabat’ta bulunurken kaleme almıştır.  Bu eserini geçirdiği tecrübelerden sonra kaptanlara ve gemicilere kılavuz olmadan Hint denizlerinde kolaylıkla dolaşım imkânını verecek bir kitap hazırlamak için yazmıştır.

Eser, Batı dünyasında da pek çok ilgi görmüş  bu eserinin tamamı veya bazı bölümleri çeşitli dillere çevrilmiştir. Seydi Ali Reis’in, Mirat’ül memlaik ve Muhit adlı eserleri Almancaya, İngilizceye, Fransızcaya, Özbekçeye ve  İtalyancaya çevrilerek defalarca basılmıştır.

Bu eser kaptanlar tarafından bir el kitabı olarak kullanılmış, Kâtip Çelebi, ünlü eseri Cihannüma’yı yazarken Cava, Sumatra, Seylan ve diğer adalara ait bilgileri Muhit’ten aktarmıştır. [1]

Kâtib Çelebi’nin “derya ilminde ve felekiyatta mâhir bir kişi” diye nitelediği Seydi Ali Reis (Tuhfetü’l-kibâr, s. 62) bu kitabını yazarken İbn Mâcid (ö. X/XVI. yüzyılın başları) ve Süleyman el-Mehrî (ö. 917/1511’den sonra) gibi denizcilerin eserlerinden istifade etmiştir.  Ayrıca Hint Seferlerinde tanıştığı Hintli kılavuz kaptanların bilgilerinden de  faydalanmış [2] ve bunlara kendi gözlemlerini ekleyerek bu eserini meydana getirmiştir.

On bölümden oluşan eser: Yön tayini, zaman hesabı, takvimler, pusula taksimatı, denizcilik için önemli bazı yıldızların yeri ve adları, tanınmış limanlarla adaların kutup yıldızına göre yerleri, astronomik bilgiler, rüzgârlar ve muson yağmurlarının başlangıç tarihleri, sefer yolları, büyük tufanlar ve alınacak önlemler başlıkları altında on bölümden oluşmaktadır.

Birinci bab yön tayini, gök daireleri, yıldızların uzaklıklarının ve yüksekliklerinin hesaplanması; ikinci bab takvim, güneş ve ay yılları; üçüncü ve dördüncü bablar pusula; beşinci bab denizcilikte önem taşıyan yıldızlar, altıncı bab Hint Okyanusu’ndaki başlıca limanlar ve adalar; yedinci bab astronomi bilgileri ve bazı limanlar arasındaki uzaklıklar; sekizinci bab rüzgârlar, özellikle muson rüzgârlarının çeşitli takvimlere göre başladığı tarihler; dokuzuncu bab izlenecek deniz yolları; onuncu bab tûfanlar, büyük fırtınalar ve bunlara karşı alınması gereken önlemler konularını işlemektedir.

Kitap, Hint Denizleri için hazırlanmış önemli bir atlas niteliğindedir. [3] Eserin orijinal yazma nüshası  Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan (Revan Köşkü, nr. 1643) kayıtlıdır. [4]

Avrupa’da ve ülkemizde tam metni yayınlanmamış olan bu eser, işaret edilenler dışında, yön bulma, yıldızların aralıklarını ölçülmesi, zaman hesabı, takvim, Güneş ve Ay yılları, astronomiye ait bilgiler, bazı limanlar arasındaki uzaklıklar, mevsim rüzgârları, bu rüzgârların çeşitli takvimlere göre başlangıç tarihleri, büyük fırtınalar vb. gibi konular içermektedir. Bu bakımdan da gerçekten de yararlı bilgilerdir. Yararlandığı kaynakları da açıklayan Seydi Ali Reis eserinde kendi tecrübeleriyle edindiği bilgileri de eklemiştir.

Piri Reis ile Muradi’nin ünlü eseri Kitab-ı Bahriye’de Amerika’nın bulunuşuyla ilgili düzenli bilgiler verilmiş olduğu halde, kendisinin hiç kimsenin duymamış olduğu bir kıtadan yana Amerika’dan bahsedeceğini söylemesi gariptir. Ancak bu konuda verdiği bilgiler dikkatle okunursa burada Christof Colomb’un keşfinden ziyade Portekizlilerin Kanarya adalarından itibaren batıya doğru 20 derece giderek bir kıta bulduklarını ve bu kıtanın batıda 90 derece boylam derecesine kadar ve ekvatorda kuzeyde ve güneyde 60 derece enlem derecesine uzadığını söylemesi, özellikle en güneyde karanlık diyarına arırken Magalaniye(Macellan) boğazından geçildiğini belirtmesinden, Amerika hakkında Kitab-ı Bahriye’de bulunmayan en yeni bilgileri toplamış olduğu anlaşılır. Bu konudaki bilgileri, Kanuni zamanında devlet hizmetine giren, Macellan boğazından geçerek dünyayı dolaşmış olan Portekizli bir gemiciden öğrendiğini belirtmektedir.

Mirat’ı Kâinat

Mirat’ı Kâinat, Kâinatın Aynası anlamına gelmektedir.  Eser Seydi Ali Reis’in  astronomi ilmine ait olarak yazdığı bir eserdir. .  Seydi Ali Reis astronomi ile ilgili bilgilerini  büyük Türk astronomu Ali Kuşçunun eserleri ile zenginleştirmiş kaptanlık yaptığı yıllardaki gözlem ve deneyimlerinden de bu konu hakkında detaylı ve pratik bilgilere sahip olmuştur.  Ali Kuşçu’nun  Fatih Sultan Mehmet’in emriyle yazdığı Fethiye adlı ünlü astronomi kitabını Farsçadan Türkçeye çevirmiş,[5] bu eserdeki bilgileri de kullanarak Mirat-ı Kâinat (Kâinatın Aynası) adlı eserini yazmıştır.

Güneşin hareketinden, yıldızların uzaklığından; kıblenin ve öğle vaktinin tayininden, nehirlerin genişliğinin tespitinden ve rub'u meceyyibden ,(  zamanın tayinlerinden ve iki cisim arasındaki uzaklıklar anlamayı anlamaktan) bahseden bir eserdir.

"Mirat-ül Kâinat (Kâinatın aynası 67) kitabı da Farsça ve Arapça birçok kitaplardan derlenmiş olup birçok astronomi aletinin tanımı ve kullanılışı, güneşin yüksekliği, yıldızların konumu, kıble, öğle zamanı saptanması, nehir genişliği saptanması, rubu tahtası ve usturlabın yapım ve kullanılışı konularını içermektedir.

Yıldızlar ve güneşin yüksekliğinin ölçülmesi, zaman ölçümü, kıblenin belirlenmesi konularında bilgiler vermesi bakımından da bu eseri oldukça önemlidir. [6]

 Seydi Ali Reis Hayatı Mirat'ül Memalik Mirat-ı Kâinat

Seydi Ali Reis Mir'at al-Memalik Alıntılar

Seydi Ali Reis Kitab-ı Muhit ve Mirat'ı Kainat

Kaynakça

[1] ŞAHAMETTİN KUZUCULAR, SEYDİ ALİ REİS HAYATI MİRAT'ÜL MEMALİK MİRAT-I KÂİNAT, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=32703

[2] Şerafettin Turan, KİTÂBÜ’l-MUHÎT, TDV İA, cilt: 26; sayfa: 112

[3] ] ttp://www.dzkk.tsk.tr/turkce/tarihimiras/UnluDenizcilerimiz.php

[4] Şerafettin Turan, KİTÂBÜ’l-MUHÎT, TDV İA, cilt: 26; sayfa: 112

[5] https://www.n11.com/bilim-adamlarimiz-serisi-seydi-ali-reis-denizlerin-alimi-buyuk-amiral-P17383120

[6] ŞAHAMETTİN KUZUCULAR, SEYDİ ALİ REİS HAYATI MİRAT'ÜL MEMALİK MİRAT-I KÂİNAT, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=32703