Zekeriyâzâde Yahyâ Efendi (1561, İstanbul - 1644, İstanbul) Sultan I. Mustafa, Sultan IV. Murat ve Sultan İbrahim’in saltanat yıllarında Şeyhülislamlık yapmış âlim ve Türk divan şairidir. ( bkzz Şeyhülislam Yahya Hayatı ve Edebi Kişiliği )

Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim, II. Murad, III. Mehmed, I.Mustafa, III. Osman, IV. Murad, Sultan İbrahim gibi padişahların devirlerini gören Şeyhülislam Yahya Efendi’nin gerçek hayatındaki Şeyhülislamlık durumuyla aşk gazellerindeki söylediklerini gerçekten yaşayıp yaşamadığı konu olmuş “gazelleri okunduğu zaman bir şeyhülislamın yazamayacağı derecede rindâne ve âşıkane bir ruh sezilir.” [1]gibi görüşler ortaya atılmıştır.  

Fakat onun gazellerinde iki türlü aşkı da görmek mümkündür. [2] Gazellerindeki en belirgin özellik ilâhî aşkı, aşkın bir beşerî aşk kisvesi altında işlemiş olmasıdır. [3] Konu bakımından şiirleri çoğunlukla aşk, doğa ve rindliğe dairdir.

Çağdaşları olan tezkireciler onu  “ hoşsohbet, nüktedan, mütevazı, kerim bir zat olarak “ tanıtmaya çalışmıştır. Kaynaklar onu herkesçe sevilen, zarif, hoşsohbeti!, güleç yüzlü, latifeci yüksek ahlâklı ve mütevazı bir kişiliğe sahip olarak tarif etmektedirler. Kadılığı ve Şeyhülislamlık makamlarında uzun müddet kalmış olması da tezkirecilerin tespitlerinin doğru olduğunu göstermektedir. [4]

Sadece şairliği değil Şeyhülislam olarak da  tezkirecilerin takdir ettiği bir şahsiyettir.“Tezkirelerde, “envâ’-ı ma’ârif ü fezâ’il ile mevsûf”(  Kınalızâde, Age, s. 1081, ) “ ulûm u fünûn-ı muteberâtda ihrâz-ı kasbât”( Beyânî, Age, s. 337.), “ ilm ü fazîlet ile ârâste” (Rıza, Age, s. 107.),  şeklindeki ifadelerle ilmi ve fazileti övülmüştür. Hatta “Ebu’s-Su’ûd Efendi’den sonra gelen müftîlerin mümtâzı”olduğu belirtilmiştir. Şeyhülislam Yahya’nın zamanının tüm dinî ilimlerine vâkıf olduğu söylenir. Bu ifadeler ilimde geldiği seviyeyi göstermesi bakımından önemlidir.”[5]

Şeyhülislam Yahya, İstanbul Türkçesini sade samimi lirik ve doğallık içinde kullanmaya çalışan bu tarzı ile Ahmet Paşa ve Necati’nin yolundan giden bir şairdir.  Kelime ve söz sanatlarına pek rağbet etmeyen şair, süssüz sanatsız, içten bir eda ile şiirler yazmıştır. Şiirlerinde  diğer şairlere  itibar etmeyen ve onları taklitten kaçınan biri olmuştur. “İstanbul Türkçesini adeta karşılıklı konuşma üslubu içinde samimi bir dille kullanan Yahya, deyimleri de şiirlerinde başarıyla kullanmıştır. Bu sayede hem şiirine anlam zenginliği kazandırmış hem de halk kültürü ve söyleyişlerine ne kadar yakın olduğunu göstermiştir.” [6]

“Şeyhülislâm Yahya’nın gazellerindeki en belirgin Özellik ilâhî aşkı, yoğun ve taşkın bir beşerî aşk kisvesi altında başarıyla işlemiş olmasıdır. Onun eserlerinde tasavvuf şarap, meyhane ve birbirinden güzel sevgililer arasında taşkın hır şuh eda ile öylesine sembolleştirilip gizlenmiştir ki; bu ustalık şiirin inceliklerine vakıf olmayanları şaşırtıp şair hakkında menfi yorumlar yaptıracak derecelere ulaşmıştır. “  Buna rağmen “Sâkî-nâme’” gibi şiirlerinde Tasavvufî anlatım da yoğun olarak karşımıza çıkabilmektedir. Fakat şairin rindane eda ile söylediği şiirleri  daha ziyade edebi değer taşımaktadır.

“Şeyhülislam Yahya, gerek şiirlerindeki sade Türkçesiyle gerekse yaşadığı dönemin sosyal hayatına dair gözlemlerini yansıtmadaki başarısıyla önemli bir şairdir. Bir din adamı kimliğine sahip olmasına rağmen çoğunlukla din dışı şiirler yazmış, özellikle gazellerindeki kalenderâne üslup ile bizlere XVII. asrın İstanbul hayatından sahneler sunmuştur.” [7]

Şeyhülislam Yahya’nın en önemli eseri  Divanı’ı dır. Yahyâ’nın diğer eserleri ise; Ferâiz Manzumesi Şerhi, Kaside-i Bürde Tahmisi, Nigaristan Çevirisi ve Fetavâ-yı Yahyâ’dır

DİVANI

Şeyhülislam Yahya Divanı’nın çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır. [8] Divan’daki şiirlerin sayısı bu farklı nüshalara göre farklılık gösterir.  Şeyhülislâm Yahyâ  Divanı iki kez yayımlanmış, Divan üzerinde iki doktora bir de yüksek lisans  tezi hazırlanmıştır. [9] [10]
Yahya Efendi'nin Divanı  matbu olarak ilk kez 1334 te Asar-ı Müfide Kütüphanesi yayınları arasında neşredilmiştir. İbnü'l -emin M. Kemal İnal'ın şair hakkında yazdığı 62 sayfalık uzun önsözü de ihtiva eden bu baskı, değişik nüshalar karşılaştırılarak ve nüsha farkları dipnotlarda verilerek hazırlanmıştır. Dr Hasan Kavruk bu baskı ile diğer yazma nüshaları gözden geçirerek, Divan-ı Yahya'nın yeni yazıyla karşılaştırmalı metnini hazırlamış ve bu çalışmasını neşr etmiştir. Yahya Bey Divanını hazırlayan Hasan Kavruk bu çalışmasını DR.HASAN KAVRUK, ŞEYHÜLİSLAM YAHYA DİVANI, MEB, ANKARA,2001, [11] adıyla bastırmıştır. Yahya Bey Divanı hakkında Rekin Ertem’in de bir çalışması vardır. Rekin Ertem de  bu çalışmasın Rekin Ertem,Yahya Divanı Akçağ Yayınları / Türk Klasikleri / Divanlar Dizisi, Ankara, 1995 de  bastırmıştır.

Bu Divan içinde Sultan II. Osman, Sultan IV. Murad ve Hace Efendi için  yazılmış kasideleri vardır. Şair bu kişiler ve kasidelerinden başka divanında kaside yazmamıştır. Divan’ın başında bulunan bir Na't vardır. Bu naatın içinde  bir sakinime ve bir tahmis bulunmaktadır. Bu şiirlerinin dışında  Divanı gazeller ile doludur.  [12]

Yâhyâ Efendi’nin en önemli edebî eseri, 1 na’t, 5 kaside, 1 sâkî-nâme, Sultan IV. Murad‘ın gazeline 1 tahmis, 452 gazel, 24 ta­rih, 51 kıt’a ve nazm, 10 rubaî, 115 matla ve 25 müfredin yer aldığı divân’ıdır.

İbnülemin Mahmud Kemâl İnal’ın başkanlığında Süleyman Nazif, Cenâb Şehâbeddin, İsmail Hakkı ve Osman Kemal tarafından eski imlâ ile basılan (Divân-ı Yahya, İstanbul 1334) Divanın tenkitli yayımı Rekin Ertem (Yahya Divanı, Ankara 1995) ve Hasan Kavruk (Şeyhülislâm Yahya Divanı, Ankara 2001) tarafından ger­çekleştirilmiştir. Lütfi Bayraktutan ise Divanı’ndan seçmeleri neşretmiştir (Şeyhü­lislâm Yahya Dîvânı ‘ndan Seçmeler, İstanbul 1990). Ayrıca Yahya, Kemâlpaşa-zâ-de’nin Nigâristân’uu tercüme ve Muhsin-i Kayserî’nin Manzûme-i Ferâiz’i şerh etmiştir. [13]

KAYNAKÇA

[1] Rekin Ertem, Yahyâ Divanı, Akçağ Yay, Ankara 1995, s.XIII
[2] Hasan KavrukŞeyhülislam Yahya Divanı, MEB Yay. Ankara 2001”
[3] Şevkiye KAZAN, ŞEYHÜLİSLAM YAHYA DİVANINDA “AŞKIN ANLAM ÇERÇEVESİ, .turkishstudies.net/Makaleler/1388046238
[4] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/seyhulislam-yahya-divani-edebi-kisiligi/74229
[5]  Hakan YEKBAŞ, “MAHALLÎLEŞME VE ŞEYHÜLİSLAM YAHYA”https://www.turkishstudies.net/Makaleler/83231
[6]  Hakan YEKBAŞ, “MAHALLÎLEŞME VE ŞEYHÜLİSLAM YAHYA”https://www.turkishstudies.net/Makaleler/83231
[7]  Hakan YEKBAŞ, “MAHALLÎLEŞME VE ŞEYHÜLİSLAM YAHYA”https://www.turkishstudies.net/Makaleler/83231
[8] Dr. H.Dilek BATİSLAM, ŞEHİR ŞİİRLERİ VE ŞEYHÜLİSLÂM YAHYÂ’NIN EDİRNE GAZELLERİ, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 39, Erzurum 2009
[9] Hasan Kavruk,Yahyâ Divanı, (hzl. Rekin Ertem), Akçağ Yay., Ank., 1995.
[10]  Kavruk,s. xxviii.; Abdullah Eren, Şeyhülislam Yahya Divanı'nın Tahlili, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Doktora Tezi), Erzurum, 2004.
[11] Hasan Kavruk, Şeyhülislam Yahya Divanı Tenkitli Metin, MEB Yayınları; Ankara , 2001
[12] Cengiz, Halil Erdogan (1983) Divan Siiri Antolojisi, Ankara: Bilgi Yayinevi say.490-
[13] https://www.cokbilgi.com/yazi/seyhulislam-yahya-kimdir-hayati-biyografi/