Sipend Nedir Nazarlık Üzerlik Tohumu
09.11.2022
Sipend Nedir
Osmanlıca yazılışı: sipend: سپند
Sipend, Farsça kökenli bir sözcüktür. Dilimize de bu dilden girmiştir. Sözlüklerde Türkçedeki üzerlik otunun eş anlamlısı olarak ve üzerlik tohumu, üzerlik, dardağan darısı olarak tarif edilir.
Sipend veya Türkçe anlamdaşı olan üzerlik otu (peganum harmala) yabani kimyongiller familyasından beyaz çiçekli, boyu 60-70 cm. ye kadar çıkabilen, kapsül şeklinde tohumları olan bir bitkidir. [1]Genellikle kumlu, taşlık, fosfatlı ve kurak yerlerde yetişir.[2] Daha ziyade mezarlık gibi yerlerde daha çok karşımıza çıkmaktadır.
Özerlik otu Divan edebiyatında da sipend olarak ifade edilir. “Yüzerlik tohumu, sipend dahi derler, isabet-i ayn def'i için ateşte buhur ederler.” [3] Oysaki üzerlik otu İslamiyet öncesinden beri Türkçede bulunan Divan’ı Lüğat’üt Türki’de de sözü edilen bir bitkidir. Türk halk kültüründe halen yaşamakta olan özerlik otu ile ilgili inanç ve adetlerin İslamiyet’ten önce ortaya çıktığı da kuşkusuzdur.
Özerlik otu eski metinlerde ve diğer Türk lehçelerinde değişik şekillerde yer alır. Özerlik otu eski metinlerde üzerlik, üzerik, üzerrik, üzeriyh ,yüzerlik, yüzelik, yüzellik[4][5] şekillerinde geçmektedir.
Üzerlik otu, fosfatlı toprakları çok sever. Bunun için de fosfatlı toprağın bol olduğu mezarlıklarda yetişir. Belki bundan dolayıdır ki Türk halk inançlarına göre üzerlik otu, şehit kanı dökülmüş topraklarda yetişir. [6]
Sipend -Özerlik Otunun Faydaları
Özerlik otu Hititler de dâhil olmak üzere pek çok medeniyette şifa veren bir bitki olarak bilinmiştir. Bu ot eskiden beri zehirlenmeye, yılan sokmasına faydalı bir bitki olarak bilinir. Bu bitkinin narkotik bir etki için kullanıldığı[7] Yunanlılar ve Romalıların ishale karşı kullandıkları bilinmektedir. Bu otun ishale, mideye iyi geldiği, solucan düşürmek için kullanıldığı sinirleri yatıştırdığı, erkeklerin cinsel gücünü arttırdığı, frengiye iyi geldiği, kadınların adet günlerini düzenlediği gibi düşünceler de vardır. Günümüz tıp biliminin de bu bitki üzerinde çalıştığı varis, basur, egzamaya iyi geldiği balgam ve safranın da söktürülmesinde faydalı olduğu[8] görüşleri mevcuttur.
Nazara Karşı Sipend- Özelik Otu ve Tütsüsü
Nazar kelimesi Arapçadan Türkçemize geçmiş, kötü niyetli gözün etki altında kalan kişiye verdiği zarar demektir.[9] “Arapçada İsa¬bet-i Ayn, Parapsychology (Parapskoloji) biliminde de Psychokinesis (Psikokinezi) adı verilen nazar, terim olarak, bazı insanların cisimlere ve varlıklara bakmak suretiyle maddi ve manevi tesir meydana getirmesi halini ifade etmektedir.”[10]
Halk kültürümüzde nazardan korunmak “nazardan kaçınmak, nazarı engellemek, tesirini azaltmak için pek çok çare düşünülmüştür. Bunların başında hamaylı, mavi boncuk, nazar boncuğu (ortası gözlü mavi boncuk) takmak, evin dışına veya duvarlarına koçboynuzu, sığır kafatası, nal vb asmak; sarımsak, tavuk kermesi, yumurta kabuğu kullanmak, duvarlara üzerlik otundan yapılmış, tespih, duvar süsü, nazarlık asmak gelir. [11]
Halk inançlarında üzerlik tüttürmek, üzerlik otu ile tütsü yapmak nazara karşı kullanılan en etkin eylemlerden bir olarak düşünülür. İnançlara göre Üzerlik otunun tohumlarını üzerinde taşımak üzerlik tohumlarını ipe dizerek duvara asmak da nazardan kurtulma yollarından biridir. En sık kaşımıza çıkan uygulama ise üzerlik tohumlarını ataşe atarak çıkan dumanı nazar değen kişinin yüzüne, kollarına, ayaklarına başına gelmesini sağlamaktır. Üzerlik otunun atıldığı ateşin içine çörek otu gibi diğer otlar da atılabilir. Tütsü için üzerliğin yanında çörek otu, tuz, kuru karanfil de atılabilir. Tütsüleme etrafında dua niyetine olsa gerek tekerlemeler vb de okunabilir. (bkz NAZAR ETMEK NEDIR VE ŞIIRLERIMIZDE NAZAR )
Halk inançlarına göre sipend yani özerlik tohumunu ateşte yakmak esnasında tohumların çatırdaması ve çıkan koku, cinleri korkutmakta ve kaçırmaktadır.[12] Şu halde üzerlik tohumu yakmak inancının altında nazara uğrayan kişiye cinlerin musallat olduğu düşüncesi vardır. Özelik otu ise cinleri kovalayan bir nesnedir. Özelik otu tütsüsünün kişileri nazardan korumak veya nazara uğrayanları nazardan kurtarmak için yapıldığı açıktır.
“ Ali Rıza Yalman'ın tespitlerine göre Tarsus'ta tütsü için şu nesneler kullanılmaktadır: «en aşağı yedi tane üzerlik, üç tane çörek otu, üç tane kekik otu, üç tane tuz, bir kıymık balmumu». Bu nesneler bal mumu ile ezilmekte, hamur haline getirildikten sonra ateşe atılarak buğusu çıkarılmaktadır. Çıkan buğu ile de hastalar, nazara uğramış, cine periye tutulmuş kişiler tütsülenerek bu dertlerden kurtarılmaya çalışılmaktadır.” [13]
Bir tava veya tencere içinde yakılan üzerlik otunun dumanı etrafa dağıtılabilir. Tütsü yakılırken veya insanlara özerlik tütsüsü tutulurken nazar ayetleri de okunabilir.
Tüm bu inançlar ve adetler divan ve halk şiirimizde de konu edilmiştir.
Bu cism-i zerd ü nizâr ile nice bir şehâ
Yanam firâkın ateşine nitekim sipend Baki
Püskürme ben değil o peri çeşm-i zahm için
Atmış zar- ı ateşine bir avuç sipend
( O dilber benine nazar değmesin diye ateşinin üzerine üzerlik otu atıp yakmış. )
Ol perîye ermesin deyü yavuz gözden gezende
Cânımı mihnet ocağında sipend ettim yine (Hayretî).
Kişi anber yüküne olsa mâlik
Ayıptır ger dütüzürse yüzerlik Işk-nâme,
Beni cânımın sipendi saçı aklımın kemendi (Kadı Burhâneddin).
Seher vaktine dek yaktı sipendi (Yahyâ Bey).
NAZAR GÖZDEĞMESI VE NAZARLIK NEDIR
FARKLI MEDENIYETLE NAZAR VE NAZAR BONCUĞU
ÂFET-I AYNÜ'L KEMAL NEDIR GÖZ VE NAZAR DEĞMESI
NAZAR ETMEK NEDIR VE ŞIIRLERIMIZDE NAZAR
NAZAR TÜRLERI NAZARDAN KORUNMA YOLLARI NAZAR DUALARI VE NAZARLIKLAR
SAFA NAZAR SAFÂYI KALB HIMMET BAKIŞI NEDIR
KAYNAKÇA
[1] Prof. Dr. Abdülkadir Emeksiz, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/158015
[2] Türk Ansiklopedisi, Ankara, 1984, c.33, s.226.
[3] Burhan-ı Katı" Tercümesi,62 (15)
[4] Derleme Sözlüğü, c. XII, s. 4336
[5] Prof.Dr. Şükrü Halûk Akalın, https://turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/sempozyum/semp_2/akalin.pdf
[6] Prof.Dr. Şükrü Halûk Akalın, https://turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/sempozyum/semp_2/akalin.pdf
[7] ) Müjgan Üçer, Üzerlik, Sivas Folkloru dergisi, yıl I, sayı 6, s. 3
[8] Prof. Dr. Abdülkadir Emeksiz, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/158015
[9] ÂFET-I AYNÜ'L KEMAL NEDIR GÖZ VE NAZAR DEĞMESI, https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=44989
[10] https://edebiyatvesanatakademisi.com/kaybolan-el-sanatlari/nazar-gozdegmesi-ve-nazarlik-nedir/2012
[11] NAZAR TÜRLERI NAZARDAN KORUNMA YOLLARI NAZAR DUALARI VE NAZARLIKLAR, https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=44989
[12] A. Talat Onay, Eski Türk Edebiyatında mazmunlar, MEB, 1996, s. 438
[13] A.R. Yalman, Cenupta Türkmen Oymakları, (Haz. S. Emir), Ankara, 1977, c. II, s. 495-496
Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın