Telvihât Nedir

Osmanlıca yazılışı telvihât  : تلویحات  

 Arapça kökenli bir sözcük olan telvihât: “işaret, başka türlü açıklama, lüzumlu şeylerden bahsetmek maksatlı anlamın dolambaçlı ifade edilmesi anlamında bir kinaye türü” olan telvîh  تلويح sözcüğünün çoğuludur.  Telvih sözcüğünün çoğulu olarak telvihat, kinayeler, örtülü söyleyişler, dolaylı ifade etmeler,  maksadı işaret yoluyla ve parlaklık kazandırarak ifade etme anlamlarına gelmiş olur.

Telvihat söz sanatı,  “mugâleta-i maneviye”, “ tevriye”, “istihdam “, “tevcih”, “ tariz” , “telvih” ve “remz “ olarak birkaç türe ayrılır.

Telvihât Söz Sanatları

Mugâleta-i Maneviyye: Maksadı işaret yoluyla ve ifadeye parlaklık kazandırarak söylemeye, bir çeşit yanıltmacaya dayanan söz sanatına denmiştir. Mugâletanın sözlük anlamı “yanıltmak için, yanıltacak yolda söz söylemektir.”

“Ağzından çıkanların hangi makamdan ve perdeden söylediğini anlamaya çalışsam, bana buselik makamından diyecek “  cümlesinde makam ve buselik sözcükleri çeşitli anlamlara da gelecek şekilde sevgilinin konuşmasını besteye, makama, seslerini ise nağmelere benzetiliyor. Böylece çok güzel konuştuğu, buseyi de ima edecek şekilde, parlak yanıltıcı ve dolaylı ifade ediliyor.

“Bir câm bir de lâ’l-ilebin sundu muğbeçe”

Dizesinde:  hem” mugbeçe “meyhaneci çırağı” bir kadeh, bir de kırmızı şarap sundu” , hem de “bir kadeh, bir de kırmızı dudak sundu” manası anlaşılır.

Tevriye: Gerçek ve mecaz, yakın ve uzak birden çok anlamı olan bir sözün hemen akla gelen yakın anlamını değil uzak anlamını kastederek kullanma sanatıdır.

Tevriye Örnekleri:

• Her yane bû-yi kâkülüni târ-mâr eder
• Kalmaz sâbâya ettiği bu rüzgârdır.

Bu beyitte rüzgâr kelimesinin yakın anlamı olan “yel” anlamı değil uzak anlamı olan” zaman “ anlamı kast edilmiştir.

Bu kadar letafet çünkü sende var

Beyaz gerdanında bir de ben gerek"

İkinci dizedeki "ben" kelimesi tevriyelidir. Çünkü I. tekil kişi olan” ben “değil,  tendeki siyah kabartı veya leke olan “ben” kast edilmiştir.

"Âvâzeyi bu âleme Dâvud gibi sal

Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş" Baki

Baki sözcüğü sürekli anlamına da geldiği gibi şairin de adını kastetmektedir. Baki sözcüğü ile her iki anlam da kast edilmiş olur.

İstihdam Söz Sanatı

Farklı anlamları olan bir sözü her anlamına gelecek şekilde kullanma , “ iki anlamı olan kelimeyi söz içinde iki anlama da gelecek şekilde kullanmak”, " Sözlük yahut mecaz anlamı birden fazla olan bir kelimeyi edebî metinlerde, bu iki anlama da gelecek tarzda kullanma “[1] söz sanatıdır.  ( bkz İstihdam Nedir İstihdam Söz Sanatı)

• Canavar vurduğunu saçma ile söylerdi
• Avcının sözü de attığı da saçma idi”

Beytinde açıkça istihdam sanatı vardır. Çünkü “saçma” sözcüğü hem tüfekten çıkan saçma, hem de anlattıkları da saçma sapan sözlerdi anlamına gelecek şekilde kullanılmıştır.

• Ayağa düş dilersen başa çıkmak
• Anınla başa çıktı câm-ı sahbâ   Hayali

Beytin ilk dizesinde “ayağa” kelimesi akla gelen ilk anlamı olan organ anlamı ile kullanılmış ikinci dizede ise ayak kelimesinin diğer anlamı olan kadeh manası işaret edilmiştir.

Tevcih Söz Sanatı

Bir sözün hem övgü (medh)  hem de kötülemeye ( zemm)  dayalı olabileceği şekilde şümullü söylenmesidir. [2]Sözün gerçekte övgü mü  kötüleme mi olduğu konusunda tereddüt ortaya çıkar.

“ Ab-i hayvandır efendim artığın “ dizesindeki” âb-ı hayvan” sözü ile “artığın “ sözleri ile “ senin sözlerin ab-ı hayat suyu gibidir “şeklinde anlaşılırsa övgü; “ artıkların hayvanların suyu gibidir “ şeklinde anlaşılırsa “zemm” edilmiş olunacaktır.

Tâ’riz

Tâ’riz sanatı, kinaye ve hiciv ile ilişkili bir söz sanatı olarak “sözün muhatap alınan kişiyi, iğnelemesi, muhatabı övüyormuş edası ile muhatap ile alay edilmesi, göklere çıkarıyormuş gibi gösterilip küçük düşürülmesi; sözün, imalı, alay amaçlı ve nükteli söylenmesi”[3] sanatıdır.  Eski edebiyatçıların anlayışına göre ta’riz “ kapalı anlam ile itiraz etmek, bir tarafı gösterip diğer tarafı kast etmek  “ sanatıdır. [4]

Tarizli söz, görünür anlamından tersine anlaşılacak sözdür. ( geniş bilgi için bkz : Tariz Taşlama İğneleme Alay Sanatı )

• Rahm-i maderden ( anne rahminden) nasıl çıktıysa hali öyledir
• Gezmeden seyyah-ı âlem, bilmeden allamedir
• Gam mıdır mektebden olmazsa şehadetnamesi
• Eşrafa oğlum için namım şehadetnamedir.    Eşref
• 
  
• Eski eş’arda dürbün ile mana gözükür
• Yeni eşârda mana diye bir külfet yoktur.

Telvih Söz Sanatı

İşaret, başka türlü açıklama, lüzumlu şeylerden bahsetmek maksatlı, mananın dolambaçlı ifade edilmesi anlamındaki söz sanatıdır. Telvih, aralarında uzaklık, yakınlık, zıtlık gibi çeşitli alakalar bulunan sözcükleri nükteli, kinayeli, farklı anlamlara da gelecek şekilde ve dolambaçlı ifade etme sanatıdır.

• Onların her biri beyden sayılırsa da lîk
• Birinin hanesi meftûh birinin cebi delik [5]

İkisi de Bey sayılır ama birinin hanesi misafir dolu (meftûh) , birisinin cebi delik.

 “Ali Ağa’nın ocağında ateş, mutfağında kaynayan tencere eksik olmaz.” Dendiğinde Ali Ağa’nın zenginliği, cömertliği, misafirinin çokluğu da ifade edilmiş olur.

Remz

Remz sözcüğü sözlüklerde  “ince işaret, işaret etmek, işaret suretiyle bir şey anlatmak; işaret, sembol, nişan, üstü kapalı anlatım” anlamları ile açıklanır. Remz, dolaylı , işaretli anlatım , gizli ve kapalı söyleme, uzak ve yakın manaların arasındaki gizli anlam alakası olarak anlaşılır. Tasavvufçulara göre remz ” Bir mânayı, bir düşünce ve duyguyu üstü kapalı bir şekilde ifade etmektir”

Remz, kinayeyi hatırlatan kinayenin ve muammanın alt bir dalı olarak kabul edilmiştir. [6]

• Dünü gün çark ede durduk, kaderin keyfine zorla. 
• Ne de çok ülküye koştuk; ne de çok türküsü vardı. 
• Bu yarıştan kalakalmış; bize vah, tüh sesi kaldı

İlk dizedeki “çark ede durduk,” ibaresi kaderin emri dışına çıkamadık anlamının,  koştuk ve yarış sözcükleri ise kader ile başa çıkabilme, amaçlara ulaşmak için gösterilen uğraşılar,  amaçlar ile hayat mücadelesi ve kaderin remizleri olmaktadır.

• Bir kısa bir uzun âdemle târik- daş oldum
• Ârif anlar ki bu yolda nelere dûş oldum 

Kısa  fitnekar, uzun ise ahmak manalarında insanların remzi olmaktadır.

KAYNAKÇA

• [1] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/post/istihdam-nedir-istihdam-soz-sanati/138030
• [2] Tahir ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun , 1973, s. 159- 160
• [3] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/post/ta-riz-taslama-Igneleme-alay/142090
• [4] Tahir ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun , 1973, s. 159- 160
• [5] Tahir ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun , 1973, s. 159- 160
• [6] İSMAİL DURMUŞ, https://islamansiklopedisi.org.tr/remiz