Tenkih Nedir Edebiyatta Tenkîh

Tenkih Kökeni Anlamları

Osmanlıca yazılışı : Tenkîh - تنكیح

Tenkîh, Arapça kökenli bir sözcüktür ve “ Arapçadaki “iyisini kötüsünden ayırmak “  anlamlarında sözcükler üretilen “  nkh “- sülasi- üçlü kökünden gelir.

Tenkîh – تنكیح kelimesinin sözlüklerde:  Bir şeyin fazla ve gereksiz kısımlarını çıkarıp ayıklama, arıtma:  Tahılın taşını toprağını ayıklama. “ anlamlarıyla açıklanır. Müntehap sözcüğü de tenkîh ile aynı kökten gelmektedir.

Edebiyatta Tenkîh

Edebiyatta tenkîh , haşv ile  aynı anlamda veya eş anlamlı olarak kullanılan bir terimdir. Haşv  şiirde veya yazıda lüzumsuz sözcük bulunması, aynı manadaki sözcüklerin gerekesi yere bir cümlede veya dizede kullanılması,  aynı fikrin değişik kelimelerle söylenmesi,  eş anlamlı sözcüklerin tekrarlanması, yazıya yabancı fikir veya hayallerin karıştırılması, aynı anlama gelen kelimelerden terkipler ve tamlamalar kullanılmasıdır. ( bkz Haşv Gereksiz Doldurma Tekrar Söz )

Tenkîh sözcüğü de edebiyatta bir terim olarak sözün, cümlenin, dizenin beytin içindeki gereksiz, doldurma,  fazladan konulmuş sözü çıkarmak veya sözü, dizeyi vb gereksiz doldurma söz olmadan söylemek anlamındadır.

Gereksiz söz kullanmak edebiyatta bir kusurdur.  Tenkîh den arınmış “seçilmiş, seçilerek bir araya getirilmiş” olan eserlere müntehâb veya müntahâbat denmiştir.

Ziya Paşa, haşvsiz ve tenkihten arınmış şiirler yazan Naili hakkında  şöyle demiştir.

Elfâzı selîsi müntehâbdır

Mazmunları bâis-i tarâbdır

Tenkîh ile der o sözü dânâ

Bercestedir onda lafzı mana    Ziya Paşa

 

Var mı hele söylenmedik söz

Kalmış mı meğer denilmedik söz                   Şeyh Galip

Şeyh Galip’in bu beytinde dizelerden birisi gereksizdir.

 

“Bir yâr var yâr olacak yâr bizlere “

 Dizesinde ki üçüncü yâr bu türden bir haşv örneğidir.