Tufarganlı Âşık Abbas Hayatı

Tufarganlı Âşık Abbas

 16.Yüzyı  son yarısıyla 17 Yüzyılın ilk yarısında yaşadığı tahmin edilmektedir. Tufarganlı Âşık Abbas, ayrıca Tufarganlı Abbas, Bikes ve Şikest Abbas mahlaslarıyla da şiir yazan bir şair ve musanniftir.

“Şiirlerinde sık sık Tufargan'dan bahsetmesi, sık sık Şah Oğlu Şah Abbas'tan bahsetmesi onun devrinde yaşadığı onun Güney Azerbaycan'ın Tufargan şehrinden olduğu görüşünü kuvvetlendirmektedir." Aşıg Abbas ve Gülgez Peri" hikâyesinde Şah İsmail’in torunu ve Safevilerin en ünlü hükümdarlarından biri olan Şah Abbas (1587-1628)'tan övgü ile söz etmesi Şah Abbas zamanında yaşamış olduğuna bir delil sayılabilir. Hatta Şah Abbas'ın himayesini bile görmüş olabilir. Şiirlerinde ve hikâyesinde Allahverdi Hanım’ın ismi de geçmektedir. [1]

Adının Aşıg Abbas Doğduğu yerin ise Tufargan olduğunu şu şekilde söylemiştir.

Men sene can dedim sen de mene can
Alış eşg oduna sen de menim kimi yan
Adım Aşıg Abbas yerim Tufargan
Gahdan ağla gahdan ya da sal meni

 Tufarganlı olduğunu kendisinden de öğrendiğimiz halde  ailesi hakkında da elimizde düzenli bir bilgi yoktur. Abbas ile Gülgez adlı hikâyede, ailesi  Tufarganlı bir çiftçi kendisi de bir çiftçinin oğlu çiftçilikle uğraşan bir âşık  gibi gösterilmiştir. [2]Hayatı etrafında oluşan bu halk hikâyesinde ailesinin adı Tufargan şehrinde yaşayan Hacı Aziz ve Selbinaz olarak gösterilir ancak bu bilgi birçok araştırmacı tarafından kuşkuyla karşılanır. Hikâyede  ailesi ve  kendisinin çifçi olduğuna dair verilen bilgilere de kuşkulu bakılmaktadır.

Arapça ve Farsça tahsili de yapan Abbas, bu dilleri çok iyi bilmektedir. Bu eğitim onu, halk şiiri nazım şekilleri yanı sıra, Divan Şairleri  nazım türlerine de yaklaştırmıştır. Şiirlerine bakılırsa aruz ölçüsünü bildiği bu nedenle de iyi bir eğitim alması gerektiği ortaya çıkar. Miraçname türünde yazdığı şiirlerinde ilahi aşkı ele almıştır.  Miraçname benzeri şiirlerinde divan edebiyatının etkisi açıkça görüldüğü gibi divan şiiri ve aruz bilgisi de ortaya çıkmış olur.  Beşeri aşk konulu şiirlerinde Arap ve Fars edebiyatının mazmunlarına da yer verilmiştir.  

Ancak Abbas'ın şiirleri zamanında derlenemediği için divan tarzında olanlar unutulmuş; TÜRK HALK ŞİİRİ şekillerinden olan tecnis, geraylı ve koşmaları günümüze kadar ulaşabilmiş, ancak aruz ölçüsü ile gazel, kaside ve rübai türlerinde de şiirler yazmıştır. Tufarganlı Âşık Abbas’ın yüz kadar şiiri günümüze kadar ulaşmıştır. Bu şiirlerinin birçoğu hikâye metni içinde geçen şiirlerdir. 

 Hikâyesi ve şiirlerinden çıkarılan sonuca göre  pek çok yeri gezmiştir. Hem hikâye oluşturması, tasnif etmesi, hem de iyi br hikâye anlatıcısı olduğunun bilindiğine göre Tufarganlı Abbas, gezgin bir ozan, gezgin âşıklık geleneğinde bir ozandır. Söylediklerine bakılırsa  "Aradım Osman'ı, gezdim Ecem'i / Misr'i İstanbul'u Şam'ı görmüşem"  [3]Mısır Şam ve İstanbul arasındaki büyük bir coğrafyayı gezmiştir.  Bu kadar uzak mesafeleri gezdiği kesin olmasa da birçok yere gittiği ve gezgin âşıklık geleneğinde yaşayan bir âşık olduğu söylenebilir. 

Şah Abbas’ın hakkında yapılan rivayetlere ve diğer belirtilere bakıldığında Halk Hikâyeleri tasnif eden bir Ozan olduğu sonucuna varıyoruz. Pek çok nağılların ve  halk hikâyelerinin onun tarafından oluşturulduğuna dair işaretler bulunmaktadır. Halk Hikâyecileri arasındaki söylencelerin yanı sıra “ Abbas ile Gülgez” hikâyesinin kendisi tarafından oluşturulduğuna dair kuvvetli işaretler bulunmaktadır. Tufarganlı Âşıg Abbas ve Gülgez Peri Hikâyesi bir anlamda onun hayatını anlatır. Bu hikâyenin özeti  şu şekildedir. :  “Tufarganlı çiftçi bir ailenin çocuğu olan Abbas'a pirler rüyasında Tebriz Beylerbeyi'nin kızı Gülgez Peri'yi gösterirler. Bunun üzerine saz çalıp şiir söylemeye başlayan Abbas ailesinin rızasını alarak Tebriz'e gider. Ancak aynı kıza Beylerbeyi'nin baş veziri de âşıktır. Pek çok zorluk, engel ve sınavı başaran Abbas, Türk halk hikâyelerinde adaletin de sembolü olan Şahoğlu Şah Abbas'ın da yardımıyla Gülgez Peri'ye kavuşur.” [4]

Zaten T. Abbas’ın musannif ozanlardan biri olduğuna kuşku yoktur.

Eşref Bey Hikayes’nini T. Abbas tarafından tasnif ve teşkil edilmiş olabileceğini düşünmek gerekir. İçeriğinde pek çok mitolojik unsurların ve Şah Abbas’ın zamanına dair tarihi olayların, destan, mitoloji ve İran Edebiyatına dair pek çok efsaneden telmihler taşıyan Eşref Bey Hikâyesini oluşturan kişinin bu kaynaklarda geçen bilgilere haiz biri tarafından tasnif edilme zorunluluğunu ortaya koymaktadır.  [5]Halk Hikâyeler oluşturduğunu bildiğimiz musannif ozanlar arasında tüm bunları bilebilecek düzeydeki tek kişi Tufarganlı Abbas gibi gözükmektedir. Eşref Bey ile Zühre Han ile T.Abbas’ın izlerini çakıştıran diğer bir husus da Şah Abbas’ın zamanına dair kuvvetli denkleşmelerdir.  [6]

Şiirlerindeki telmihlerden, kullandığı zengin kelime külliyatından, yüksek bir eğitim aldığı, İran ve Arap Hikâye, efsane, menkıbe,  Destan ve diğer kaynaklardan oldukça yararlandığı ve Divan Edebiyatına kaynaklık eden bilgilerden haberdar olduğu ortaya çıkar.

Abbas’ın hayatı hakkındaki bilgiler, hayatı etrafında teşekkül eden "Abbas ve Gülgez" isimli halk hikâyesi ile sözlü kaynaklardan elde edilen nakillerdir.  Onun hayatı etrafında şekillenen "Tufarganlı Âşıg Abbas ve Gülgez Peri" hikâyesi muhtemelen kendisi tarafından oluşturulmuş bir halk hikâyesi olmaktadır.  “Tufarganlı Âşık Abbas’ın yüz kadar şiiri bulunmaktadır. Bunların büyük bir kısmı, hayatı etrafında oluşan halk hikâyesinde de adı geçen, ömrünü verdiği Gülgez Peri için yazılmış/söylenmiş olan sevda şiirleridir. “[7] Şiirlerinde sık sık Tufargan'dan bahsetmesi, onun Güney Azerbaycan'ın Tufargan şehrinden olduğu görüşünü kuvvetlendirmektedir.

"Tufarganlı Âşıq Abbas", "Tufarganlı Abbas", "Şikest Abbas", "Bikes"[8] gibi mahlasları da kullanmıştır.

Aşık Tufarganlı Abbas’ın şiirleri 20. yüzyılın başlarından itibaren cönk, mecmua ve diğer sözlü kaynaklardan derlenerek  Azerbaycanlı araştırmacılar tarafından bulunup  yayımlanmıştır.  Abbas, şiirlerinde, hikmetlerden, Atasözlerinden sık sık istifade etmiştir. Şiirlerinde sosyal konuların yanında; vatan sevgisini, birlik ve beraberlik fikrini, ayrılık gibi konuları işlemiştir.

Âşık Abbas “üstadname”  türünde şiirler de söylemiştir. Birçok şiirinde   “ahlaki ve terbiyevi konular ele almıştır. Bütün bunların yanında Abbas’ın hüznü ve şikâyeti konu alan şiirleri de az değildir. Şiirlerinde, ağlamak, karanlık, gece, leyl, harami vb. kavramları kullanması bu sebeptendir. Abbas'ın şiirlerinde nasihatin ayrı bir yeri vardır: " [9] Edebî sanatları kullanmada başarılı olan Abbas'ın şiirleri akıcı bir dile sahiptir.
Âşık Abbas, sadece Güney AZERBAYCAN 'da değil, Anadolu ve Kuzey Azerbaycan’da da bilinmekte ve sevilmektedir. O, kendisinden sonra gelen pek çok âşığı tesiri altında bırakmış üstat bir halk şairidir.

Azerbaycan'da müstakil kitapların yanında pek çok antolojide de şiirlerine yer verilen Tufarganlı Âşıq Abbas, Zeynelâbidin Makas tarafından, hayatı, edebi kişiliği ve sanatı ile bir doktora tezinde değerlendirilmiştir.

Ȃşık Hesen  Gaffari’den derlenen Tufarganlı  Abbas ile Gülgez  Destanı  “Türk Dil Kurumunun “Türk Dünyası Destanları Tespiti ve Türkiye Türkçesine Aktarılması” projesi çerçevesinde  2019  yılında  kitap  haline  getirilmiştir. “[10]

·         Tufarganlı Abbas ile Gülgez Hikayesinin Özeti

·         Abbas İle Gülgəz Hikayesi Tam Metni 1. Bölüm

·         Abbas və Gülgəz Hikayesi Tam Metni II. Bölüm

·         Tufarganlı Abbas Hayatı  

Kaynaklar:

1.      Aşıqlar, Bakı 1960,11–32. Azerbaycan Edebiyyah İncileri/Bayatı, Qoşma, Tecnis, Bakı 1988,

2.      Azerbaycan Edebiyyatı Tarihi, I. Cilt, Bakı 1960,485–491.

3.      Azerbaycan Sovet Ansiklopediyası, I. Cilt, Bakı 1976,11.

4.      Ahmet Caferoğlu, "XVI. Asır Saz Şairlerinden Tufarganlı Abbas", Azerbaycan Yurt Bilgisi, Mart 1932,

5.      Araz Dadaşzade, Abbas Tufarganlı, 72 Şe'r, Bakı 1973.

6.      Paşa Efendiyev, Azerbaycan Şifahî Halq Edebiyatı Bakı 1981,

7.      Paşa Efendiyev, Xalqın Söz Xezinesi, Bakı 1985, 238-240

8.      Fuad Köprülü, "Abbas (Aşıq Tufarganlı)" Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi 1, İstanbul 1935, 16–18. (Aynı yazı için ba kınız, "Azeri Âşıklarından Tufarganlı Abbas", Türk Amacı 1 (1), Temmuz 1942,3–5).

Önemli Halk Ozanlarımız ( İlgilendiğiniz isme tıklayınız )

YARA YUZ

Ağlaya ağlaya düştüm yollara,
Yar ayrısı derd ü möhnet, yara yüz.
Derdim oldu evvelkinden beş beter,
Şan şan oldu qara bağrım, yara yüz.

Tutdum yar elinden belke1 sağalam 2,
Sagi3 mestü 4, sagi serxoş, saqi lam,
Çetin, çetin bu yaradan sağalam,
Derd bir oldu, derman doxsan, yara yüz.

Men Abbas'am yara qurban yar üçün,
Doğra bağrnn, kes ciyerim yar üçün,
Yar oldur ki, bu dünyada yar üçün,
Yaxa yırta, zülf dağıda, yara yüz.

1. belki 2. iyileşirim 3. içki dağıtan güzel 4. sarhoşu

TÜM ŞİİRLERİ İÇİN TIKLAYINIZ Tufarganlı Abbas Şiirleri

·         AY BU YANA DUR

·         AYRILDIM

·         AYDIN OLSUN

·         BEYENMEZ

·         BİLMEDİM

·         BU SABAHLARI

·         BU YANDADIR

·         EYLESİN

·         DERD AYAĞINDAN

·         DİLBER

·         GELİN

·         GELMEDİ

·         GİTTİ

·         GÖNUL

·         GÖRMÜŞEM

·         İNCİNMESİN

·         Ne ağlarsan, ne sızlarsan,

·         Bar ilâhim qismet eyle,

·         Yene gelib bahar fesli,

·         Gece gündüz fiğandaym,

·         Bir gözel okladı meni,

·         SENE GURBAN

·         MEN DEYİLEM

·         VAHTIDIR

·         YAR

·         GELİR

·         OLMUŞ AY OLMUŞ

KAYNAKÇA 

[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/tufarganli-abbas-ile-gulgez-hikayesinin-ozeti/108618

[2]  https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/tufarganli-abbas-ile-gulgez-hikayesinin-ozeti/108618

[3] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/gormusem/95942

[4] PROF. DR. ALİ BERAT ALPTEKİN, ABBAS, Tufarganlı, https://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.co) 

[5] Şahamettin Kuzucular, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/esref-bey-ile-zuhre-han-hikayesinde-dini-mitolojik/131049

[6] Şahamettin Kuzucular, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/esref-bey-hikayesi-varyantlari-ve-ozetleri/74112

[7] PROF. DR. ALİ BERAT ALPTEKİN, ABBAS, Tufarganlı, https://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.co) 

[8] PROF. DR. ALİ BERAT ALPTEKİN, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/abbas-tufarganli

[9] Ahundov, Ehliman (1983). Azerbaycan Aşıgları ve El Şairleri. Bakı: Elm Neşriyyatı.

[10] Dr. Nabi KOBOTARİAN AZEROĞLU, TUFARGANLI  ABBAS  İLE  GÜLGEZ  DESTANININ  TEBRİZ VARYANTININ TANITIMI,https://www.researchgate.net/publication/343055135_TUFARGANLI_ABBAS_ILE_GULGEZ_DESTANININ_TEBRIZ_VARYANTININ_TANITIMI_INTRODUCTION_TABRIZ_VARIANT_