Tütün Edebiyatta Duhân ileTömbeki
25.03.2025
Tütün Duhân Tömbeki
Fars. tenbākū
İngilizce: Tabacco
İtal. Tabaco
Söylencelere göre tütünün ana vatanı Güney Karayipler'de bulunanTabago adasıdır. Oxford Sözlüğüne göre, İngilizce tütün anlamına gelen tobacco ismini bu adadan almış olur. Tütün Amerika’nın keşfinden sonra 16. Yy dan dan itibaren eski dünyaya taşınmış, Osmanlı topraklarına da girmiştir. Tabacco sözcüğünün Arapçaya “ tabaka” şeklinde geçtiği rahatça söylene bilinir.
Nitekim tütün ve nargilenin Kanuni devrinde Mimar Sinan’ın bile eline geçtiği bilinmektedir. Söylentilere göre Mimar Sinan Süleymaniye Camisini havalandırma sisteminin nasıl çalıştığını cami içerisinde nargile içip test etmiştir. [1]
Osmanlılar ilk zamanlarda tütün için Arapça kökenli tabaka/tabaga sözcüğünü kullanmış, sonraki dönemlerde resmi dilde duhân sözcüğü ile ifade etmişler ancak halk arasında tütün terimi yaygınlaşmıştır.
Pek çok türü bulunan tütün, yaprakları kurutularak sigara ve puro yapımında kullanılan bir bitkidir. Ayrıca pipo ve nargile için de kullanılır.
Osmanlılar tütünü daha ziyade nargile için kullanmış, Osmanlı da en çok nargile içimi yaygınlaşmıştır. ( bkzNargile Nedir Edebiyatta Nargile) Nargile tütünü (Nicotiana persica) İran’da üretilmiş ve İran’dan ithal edilmiştir. Nar gülle (ateş gülle), nar kelle (ateş başlı), nar külah (ateş külahlı), nar kille (ateş damlı) sözcüklerinden biri tarafından türediği düşünülen ilk nargile örneklerinin Hindistan cevizlerinin içine kamış sokularak yapıldığı ve zamanla bu günkü halini aldığı bilinmektedir.[2] ( bkz Türk Nargileleri ve Özellikleri) Nargileye Araplar "Narcile" veya“şişa”, İranlılar ise "Kalyan- galyan" adını vermiştir. [3]( bkz Türk Kültüründe Nargile)
Osmanlı devrinde tütün kullanımı özellikle nargile kültürü ile çok yaygınlaşmış, kahvehane kültürünün ayrılmaz bir parçası olmuştu. Nargile tütünleri resmi ve kaçak yollarla İran’dan gelmiş olsa da Rumeli ve Yenice’de yetişen tütünler de çok makbul görülmüş zamanla Doğu Karadeniz ve Güneydoğu Anadolu’da da tütün yetiştiriciliği önem arz etmeye başlamıştır.
Eski devrilerde nargile kullanımın çok yaygın oluşu şiirlerde, türkülerde vb tütünden çok sık söz edilmesine neden olmuştur. Şairler tütüne can otu da demişler, (tönbâku) tönbeki, duhan, dûd sözcükleri de tütün ile eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Osmanlı devrinde tütünün haram mı, helal mi mekruh mu olduğu çok tartışılmış, zahitler, sofiler, ehli keyfiler ve din âlimleri arasındaki bu kavgalar şiirlere de yansımıştır.
Helâle hod hâram ıtlak olunmaz
Eğer ıtlak olursa küfr-i mutlak La Edri
Halkı men eylemeden sana ne girer ne çıkar
Vaıza yoksa duhan ile kıyamet mi kopar Necati
Nâsıh! Ko bizi gel sen dûd içmeğe men itme
Hürmetine bir âyet ü yer var ise gel göster Gavsi Dede [4]
Osmanlı devrinde tütünün haram mı helal mi olduğu tartışmasının pek çok kelle götürdüğü tarihten bilinmektedir.
Ağır bahalara çıksa acep mi can otudur
Duhânı zâhid-i har sanmasın yaban otudur. Sabit
Gözün âh eyledin diyu dilden nakd-i cân ister
Raiyetten sipâhi niteki resm-i duhan ister Emri
Devr-i hüsnünde hatın zulm ile cân u dil alır
Bir sipahi gibi kim yılda iki hâsıl alır İshak [5]
Yukarıdaki beyitlerden eski devrilerde de zaman zaman tütünün çok pahalı satıldığı, sipahilerin ve kolluk kuvvetlerinin keyfi zamlar yaptıkları, içenlere baskı uyguladıkları, tahsildarlarım yılda iki kez tütün vergisi topladıkları, tütün vergisi adı altında halka zulmettikleri de anlaşılmaktadır.
Şeb-i gamda tütüni âhumuñ eflâki boyar
Bu söyünmişçe çerâgum meded ey mâh uyar EMRÎ
Gâh âhum ile yéri gögi bir duhân tutar
Geh nâlem ile éki cihânı fiğân tutar Ahi Benli Hasan
Oldı peydâ dûd-ı sînemden duhânî lâleler
Nitekim hûn-ı cigerden erguvânî lâleler EMRÎ
Ser-i dağ-ı dilümden âh ėtmezsem duhân gitmez
Yėl olmayınca tağlar başı üstinden tuman gitmez VUSÛLÎ
Leb-i kevserde bitmiş zanneder bir lüle nevsünbül
Gören ol şuh-u dûd – âşâmının la’linde tönbaku Sâbit
Gök duman eyler harîm-i kahveyi tiryâkiler
Lûleden kim halka halka dûd-ı tönbâku çıkar
Anonim türkülerimizde de tütün çok yer bulmuştur.
KAYNAKÇA
[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/nargile-nedir-edebiyatta-nargile/120962
[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/nargile-nedir-edebiyatta-nargile/120962
[3] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/turk-kulturunde-nargile/111112
[4] A.T. Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, 1996, S.484-485
[5] A.T. Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, 1996, S.484-485
Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın