Virani Baba İlmi Cavidan

VİRANİ BABA VE HAYATI HAKKINDA

Virani Baba Alevi Bektaşi geleneğinde hak aşığı sayılan ölümünden sonra sır olduğu kabul edilen en önemli yedi âşıktan -  Pir Sultan Abdal  , Seyyit Nesimi  ,  Şah İsmail -Hatai , Fuzuli ,  Kul Himmet, Aşık Yemini Derviş Muhammet - biridir. Virani'nin doğum ve ölüm tarihi hakkında kesin bilgiler yoktur. Tahminen16. yy.ın sonu ile 17. yy. başlarında yaşamış,  Hayatı hakkındaki bilgi kırıntıları ise “Demir Baba Velâyetnamesinden "  çıkarılan çoğu menkıbelerden oluşur. [1]

Velâyetnamelerdeki bilgilere göre 16. yüzyılın ortalarında Eğriboz Adası’nda doğmuş ]17. yüzyılın başlarında vefat etmiştir.[2] Velâyetnamelerdeki bilgilere göre ,(1587–1628) yıllarında İran'da saltanat süren Şah Abbas'la görüşmüştür.

Virani Baba'nın Eğriboz’dan Deliorman, İsfahan ve Necef'e kadar olan geniş bir coğrafyayı gezip görmüş olması gerekmektedir. [3]Bu bilgilere göre Virani Baba’nın Anadolu’nun birçok yerlerini ve daha sonra da, Bulgaristan'da Deliorman ve Dobruca'yı dolaşmış, Necef ve İsfahan’a gitmiş, Necef’te iken bir müddet Hz. Ali Türbesi’nde türbedarlık yaptığı da bilinmektedir. [4]Deliorman'a giderek Demir Baba tekkesini ziyaret etmiş ve ondan bilgilenmiştir. [6]  Bulgaristan, Deliorman ziyaretinde Demir Baba Tekkesi postnişininden icâzet aldığı ve diğer Bektaşî tekkelerini ziyaret ettiği de menkıbelerden anlaşılmaktadır. Virani'nin Demir Baba Tekkesinden ayrılıp Otman Baba Sultan'ı ziyaret etmek için yola çıkmış olduğu Filipe Karlıova'da Hafız Zade Türbesi'ni ziyaret etmiş olduğu ancak orada ölmüş olduğu hakkında rivayetler bulunmaktadır.[5]  Naaşı Hafız Zade Türbesi'in avlu kapısı önüne gömülmüş olduğuna göre mezarı da burada olmalıdır.  Ancak bu bilgi menkıbelerde geçen şairin Necef'te sır olması ile ilgili inanç ile çelişmektedir.

Virânî’nin  en önemli eserleri divanı  ve İlm-i Câvidân  adlı eseridir. Bunların dışında Virânî Baba Risâlesi,  Buyruk ve Fakrnâme isimleriyle anılan bir eseri daha vardır. İlm-i Câvidân ile Virânî’nin bazı şiirleri Nazm u Nesr-i Hazret-i Vîrânî Baba Kahire’de taşbaskı tekniğiyle basılmıştır (1290, taşbaskı),  Divanı ise Mehmed Halid Bayrı tarafından neşredilir (İstanbul 1959), Daha sonra da her iki eser Adil Ali Atalay Vaktidolu tarafından birlikte yayımlanmıştır.[6] Perihan Kaya da risâlenin dil özellikleri üzerine yüksek lisans tezi hazırlamıştır (2009, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).

İLM-İ CAVİDAN

Viranî Baba’nın ” İlmi Cavidan “adlı bir eseri vardır. İlm-i Câvidân’ın ( Osman Eğri, İlm-i Câvidân,  Ankara, 2008,)[7] Türkiye Diyanet Vakfı Yayını. Diyanet Vakfı tarafından ve Adil Ali Atalay Vaktidolu tarafından günümüz Türkçesine çevrilmiş iki nüshası bulunmaktadır.[8] ( Adil Ali Atalay Vaktidolu, Virani Divani ve Risalesi (Buyruğu)” Can Yayınları” nüshasının önsözünde  Virani’nin üç yüz kadar şiirinin aruz vezni ile yazılmış olduğundan söz edilir. İlm-i Cavidan’da yüz civarında ayeti ve otuz civarında hâdisi anlamları ile birlikte zikredebilen ve açıklayabilen Vîrânî’nin iyi bir Kur’an ve hadîs bilgisine sahip olduğu anlaşılmaktır. Adil Ali Atalay Vaktidolu eserinin önsözünde Âşık Viranin’in: “Bu tür düşüncelerini işleyen şiirlerinin ve risalesinin ilk baskısı 1873’de Mısır’da “Nazımü Nesr-i Virani Baba” adıyla basılmış” olduğunu aktarır.[9]

İlm-i Câvidân’ın Adil Ali Atalay Vaktidolu nüshasında Âşık Virani; “Ali Tanrıdır ” derken,  Osman Eğri’in TDV tarafından yayınlanan  İlm-i Câvidân,  Ankara, 2008 nüshasında  ” Hz.Ali’nin Tanrı” olduğunu iddia eden ibareler bulunmamaktadır. Bu iki nüshadaki görüş farklılıklarından ve diğer çelişkilerden ortaya çıkan en kesin Netice her iki nüshanın  Virani Baba’nın orijinal eseri olmadığı şeklindedir. Buna mukabil  İlmi Cavidan’da Özellikle Hz. Ali’yi öven, On iki İmam’ı dile getiren coşkulu methiyeler vardır.
Nüshalardaki çelişkiler eserin orijinalinin günümüze ulaşmadığı bu eserin farklı görüşlerde olan kişiler tarafından  kendi inanışlarına göre değiştirilerek yazıldığı ortaya çıkmaktadır. “Virani Babanın İlm-i Cavidanı doğru anlaşılması için orijinalinin ortaya çıkmasına ihtiyaç vardır. Yapılan tahrifatlar ile bu eser günümüze gelebilmiştir. Yine de bu eseri bu günlere eriştirenlere kendi adıma şükranlarımı sunarım. Bu eser Alevi Yol, Erkan, inanç, sosyal, sınıfsal, siyasal yaşamın bir özetidir. Âşık Virani, kâinatın nasıl oluştuğu, oluşan kâinatta insanın durumu ve insanı kurtuluşa götüren yolu ve öğretiyi özet olarak kaleme alarak günümüze ulaşmasına sebep olmuştur.”[10]

Farklı amaçlarla  sonradan ve değiştirilerek yazılan bu nüshaların içeriklerine bakarak Virani Baba hakkında birçok spekülasyonlar yapılmış ve Virani, Baba’ya ait olduğu kesin olmadığı kuvvetle muhtemel olan  düşüncelerden ötürü  suçlamak ve dil uzatmak yersizdir. ( Alevi-Bektaşi Klasikleri, İlm-i Câvidân s. 93)Demir Baba Velâyetnamesi’nde de söz edildiği üzere, Virani, Arapça, Farsça bilen güçlü bir şairdir. İlmi Cavidan adlı eserindeki şiirlerde kullandığı ibareler, kelimeler, Farsça ve Arapça tamlamalar, terkipler, kullandığı söz sanatları değindiği bilgiler bunu kanıtlamaktadır. Ayrıca üç yüz civarında aruz ölçüsü ile yazmış olduğu şiirler onun Arapça, Farsça ve edebi bilgilere vakıf olduğunu ortaya koymaktadır.[11]

Hâlid Bayrı da, arûz vezni ile üç yüz kadar şiir söylemiş olan Vîrânî’nin tahsil görmüş birisi olduğundan bahsetmektedir.   İlm-i Câvidân’da yüz civarında âyeti ve otuz civarında hadîsi anlamları ile birlikte zikredebilen ve açıklayabilen Vîrânî’nin iyi bir Kur’an ve hadîs bilgisine sahip olduğu anlaşılmaktır.[12]

 Vîrânî Baba, eserlerinde de görüleceği üzere din ve tasavvuf bilgisi oldukça yüksek bir “gönül eri”dir.Yazar ve eseri hakkında geniş Bilgi için tıklayın:  

 
Kaynakça
[1] Şahamettin Kuzucular, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/virani-baba-hayati-ozanligi/75191

[2] NURETTİN ALBAYRAK, https://islamansiklopedisi.org.tr/virani

[3] M. Halid Bayrı,Aşık Virani Divanı : Virani Hayatı ve Eserleri, İstanbul Maarif Kitaphanesi, Yan Yeri: İstanbul, 1959

[4] Şahamettin Kuzucular, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/virani-baba-hayati-ozanligi/75191

[5] (  Bedri Noyan (Dedebaba), Bütün Yönleriyle Bektâşîlik ve Alevîlik, Ankara 2001, IV, 536-541

[6] NURETTİN ALBAYRAK, https://islamansiklopedisi.org.tr/virani

[7] Osman Eğri, İlm-i Câvidân,  Ankara, 2008, Türkiye Diyanet Vakfı Yayını.

[8] Anonim,-alibaba.blogspot.com/2012_04_01_archive.html son erişim, 12-11-2012

[9] Anonim,-alibaba.blogspot.com/2012_04_01_archive.html son erişim, 12-11-2012

[10] Anonim,-alibaba.blogspot.com/2012_04_01_archive.html son erişim, 12-11-2012

[11] M. Halid Bayrı,Aşık Virani Divanı : Virani Hayatı ve Eserleri, İstanbul Maarif Kitaphanesi, Yayın Yeri: İstanbul, 1959

[12] M. Halid Bayrı,Aşık Virani Divanı : Virani Hayatı ve Eserleri, İstanbul Maarif Kitaphanesi, Yayın Yeri: İstanbul, 1959