ÂŞIK ELESGER VE NAZİRE TÜRÜ ATIŞMALARI
NOT: Bu sunum 22 haziran 2021 Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Folklor Enstitüsünün “AŞIK ELESGER’İN 200 YILLIK YUBİLEYİNE HASR OLUNMUŞ SAZ SÖZ DÜNYASININ EBEDİYET IŞIĞI KONULU “ Sempozyumunda Online olarak paylaşılmıştır.
Şairlerini susturmayan, âşıklarını yâd eden, milli kültürümüze hizmet odaklı bu ve benzeri programları düzenleyen kurumlara ve muhterem bilgelerimize, hürmetlerimi, şükranlarımı saygılarımı sunarım. İki devletli ve tek milletim; çatal yürekli meclisine hitabıma Elesger’den bir dilekle başlamak istiyorum.
Allah'tan dövlet isterem
İravan'da bağım ola
İçinde mermer havuzu
Etrafı konağım ola
Sagu doldur ver içelim
Dostu düşmanı seçelim
Koca Tiflis'ten geçelim
Gocor'da yaylağım ola ( Şiirin tamamı [1]
Azerbaycan ile Anadolu coğrafyasını kopartan 1878 Osmanlı Rus savaşı, Bolşevik İhtilalı Azerbaycan’ın SSCB’ye ilhakına kadar Ellesger’in yaşadığı dönemde Azerbaycan ve Anadolu’da çok sayıda usta âşığımız vardır. Gümrük kapılarının olmadığı bu dönemlerde Anadolu ve Azerbaycan'ın aynı kültür coğrafyası içinde olduğu da aşikârdır. Azerbaycan Türk kültürü sahasını bu yüzden Azerbaycan sınırları içine hapsetmek mümkün olamaz. Azerbaycan Türkçesi kültür sahası Hazeri denizinden başlayıp Sivas’a; Kafkaslardan Güney Azerbaycan, Tebriz ve Kerkük’e kadar uzanır. Bu kültür coğrafyasının tapusu âşıklarımız ile türkülere kayıtlıdır.
Basarkeçer'in Ağ-kilse (Ağkilise) köyünde doğan, âşıklar ocağı olan Elimememedin Sülalesi'ne mensup Elesger ile çağdaş, 19 yy’ın ikinci yarısında yaşayan ( Bayburtlu ) Âşık Celali, Karslı Âşık Abbas, Çıldırlı Âşık Şenlik, Erzurumlu Sümmani, Posoflu Aşık Zülali , Tüccari Baba, Karslı Dede Kasım gibi aşıklar dahi Azerbaycan Türkçesi kültür sahası içindedir. Doğu Anadolu’da yetişen bu âşıklar, sadece şive ve aksan yönünden Azerbaycan Türkçesine bağlı kalmamış, fiili olarak da Ahıska, Nahcıvan, Göyçe , Gence’ye vb kadar gidip gelerek oralardaki âşıklarla meclisler kurup, toylara dâhil olmuş, atışmalar yapmışlardır.
14–15 yaşlarında köyün zenginlerinden Kerbelayı Kurban'a tutma, hizmetçi olarak çalışırken ev sahibinin güzel kızı Sehinbanı'ya âşık olan ama bu aşkına da kavuşamayan, kırk yaşına kadar bekâr kalan ve Kelbecer'in Yanşak köyünden olan Anahanım'la evlenen Âşık Elesger’in şöhreti Doğu Anadolu’da da halen yaşamaktadır.
Hayatı boyunca çiftçilik ve âşıklık yapan Elesger’in şiirleri Türkiyede’de çok bilinmekte, türküleri okunmakta, Doğu Anadolu’daki tüm âşıklarımız Elesger’i oldukça yakından tanımaktadır. Çünkü tarihçilerin aksine bu kültürün hafızası daha işlek ve canlıdır.
16 yaşlarında iken Âşık Ali’ye çırak olan Elesger, atışma türü ile şöhretini kazanmış gezgin âşık geleneğine girmiştir. Atışma, âşıkların belli kurallara göre söyleşmesi, bir birlerini sınamaları, baskın gelmeleri veya birbirlerini onurlandırmak amaçlı sazlı sözlü manzum karşılaşmalar için yapılır. Bu amaçla en az iki âşık meclisin karşısında yeteneklerini sergilemiş olurlar.
Atışma, karşılaşma, meydanlaşma törenleri tertip bakımından Anadolu ve Azerbaycan’da ufak tefek farklılıklar gösterebilir. Atışma sahnesi izleyicilerin yerleşmesi, baskın gelen aşığa ve âşıklara verilmek üzere tüfek, kılıç, heybe, şal kumaş gibi ödül yerine geçecek hediyelerin askıya asılması ile hazırlanır. Karşılaşma, atışma, meydanlaşma denilen fasıl, âşıkların önemli izleyicilerin isimlerini zikrederek hoş geldiniz vurgulu hoşlama veya karşılama ile başlar.
Atışmalar üç türlüdür. İlk türü rakip âşıklardan birisinin diğerini, mat etme, gülünç duruma düşürme müsabakası şeklindedir. Meydanlaşma adı da verilen bu yarışma ortaya atılan bir ayak- kafiye - üzerinden başlatılır. Ayak açma yaşça büyük olan veya misafir gelen aşığa bırakılabilir. Böylece iki âşık karşılıklı aynı ayak üzerinden deyişmeye devam eder. Ayaklar, genellikle âşıkları zorlayacak bir kelime, ek veya kelime grubu olur. Böylece âşıklar ilk dörtlüğün kafiyesine uygun dörtlükler söyleyerek meydanlaşmayı sürdürür.
Bu müsabaka ayak uydurma, lebdeğmez söyleme, muamma, soru cevap, taşlama ile rakibi alt etme şeklinde devam eder. Rakibini alt eden âşık, askıda bulunan hediyeyi kazanarak askı indirmiş olur.[2] ( bkz Askı İndirmek- Ayak Ayak Açmak Nedir ( Aşık Edebiyatı) )
Azerbaycan sahasında atışmalar divani ile başlayıp herbe-zorbalar, üstadnameler, tecnisler ile devam edip muhammes ile bitebilir.Atışmalar, ustalar ve çırakları arasında da olabilmektedir. Galip gelmeyi başaran çıraklar bu sayede ustalardan mahlas almayı hak edip, usta âşık beratını kazanmış olmaktadır. Elesger, beş yıldır yanında çıraklık yaptığı ustası Âşık Ali’yi böylesi bir mecliste “A yağa-yağa" tecnisi ile mat ederek ustalık beratını almış ve büyük bir şöhret kazanmıştır. [3]Âşık karşılaşmaları tanışmak ve sohbet etmek amaçlı olursa “nazire” olarak adlandırılır. Nazire tipi karşılaşmalarda âşıklar, bir birlerine övgüler dizer, bir birlerine olan saygılarını ifade ederler.
Örneğin ÂŞIK ELESGERLE ŞEMKİRLİ ÂŞIK HÜSEYN DESTANI -1- Yrd.Doç.Dr. Seher ATMACA [4] makalesi ile ÂŞIK ELESGERLE ŞEMKİRLİ ÂŞIK HÜSEYN DESTANI -2 adlı yazıdaki atışma içerikleri de bu şekildedir.[5] Nazire türündeki atışmalarda iki âşık bir birlerine galebe gelmeye değil, bir birilerinin ustalıklarını sergilemeye ve birbirlerini onore etmeye çalışır. Bu nedenle nazire türü atışmalar mat etmek maksatlı atışmaların tersidir.
İnceleme fırsatını bulduğumuz Âşık Elesger’e ait deyişmelerin pek çoğu nazire türündeki rakibi de yüceltmek amaçlı deyişmeler olmaktadır.
Esselamünaleyküm saları sukhan
Aşığı möhtekam benadem Veli
Arif'i fehminde sahibi ikrar
Maksut mecidimdir üstadım Veli
Aleykümeselam şir'i babında
Eceb arif iptidasan Elesger
Suvara benara nezm i sadünde
Sen ziyade iptidasen Elesger (Aşıg Veli- Şiirin tamamı [6]
( Elesger ve Aşık Veli’nin diğer Deyişmeleri için tıklayın[7] ) Atışmaların diğer bir türü muammalı veya soru cevap şeklindeki türüdür.
İki aşığın bir birlerini alt etmeye çalıştığı türdeki karşılaşmalarda “taşlama” “ mat etme “ veya “atışma” denilmiştir. Bu karşılaşmalar âşıkların bir diğerini mat etmek, diğerine galip gelmek, baskın çıkmak, kendi yeteneğinin ve bilgisinin daha çok olduğunu izleyenlere kanıtlamak amaçlıdır. Rakiplerini mat etme amaçlı bir karşılaşmasını incelemek şansım olmasa dahi Âşık Elesger’in bu tip karşılaşmalara da dâhil olduğunu biliyoruz.
Nitekim Anadolu sahasında sözü edilmese bile Elesger’in Âşık Şenlik ile mat etme amaçlı atışmaya dâhil olduğu ve Şenlik’e baskın geldiğine dair söylenceler bulunmaktadır. Atışma karşı tarafı iğneleyerek mizahi bir şekilde alt etmek rakibe üstün gelmek amaçlı yapılsa da âşıkların bunu belli bir terbiye ve etik kaide içinde yaptıkları bellidir. Atışmaya giren âşıkların maksatlarının genellikle izleyicileri eğlendirmek olduğu ortaya çıkar. Atışmaya giren âşıkların bir birleri ile tanışık olmaları atışmaya irticalen katılsalar dahi önceden kendilerini bu durumlar için hazırladıklarını düşündürmektedir. Atışmalar soru-cevap, şeklinde veya ortaya atılan bir ayak üzerinde deyişme yani ayak sürdürme, muamma, lebdeğmez yarışmaları şeklinde devam eder.
Müstakil bir âşık olduktan sonra pek çok çırak yetiştirerek bir aşıklık kolu, ekolü oluşturan 1918 yılında Ermenistan'da iktidara gelen Taşnaklar, soykırıma başlayınca, ailesi ile Azerbaycan'ın Terter bölgesine yerleşen Elesger’in daha çok nazire türündeki atışmalara dâhil olup rakiplerini mat etme yönündeki atışmalara az girmesinin nedeni Elesger’in üstün yetenekli bir âşık olmasıdır. ( bkz Aşık Elesger Hayatı Şairliği Edebi Kişiliği )
Yaşadığı dönemde dahi Erzurum’dan Gence’ye kadar tüm yörede büyük bir şöhrete kavuşan Elesger’i mat etmeye kalkışmak büyük bir cüret olsa gerektir. Elesger'in öz güveni de bu tavrına sebep olmuş olabilir. Bu özgüven sayesinde rakiplerini küçük düşürmek istemeyişi bu tarz atışmalara fazla girmemesinin nedeni olabilir. Bu nedenlerle olsa gerek Azerbaycanlı âşıkların toplanıp saz çaldıkları ( Kurban Bulağı’nda Elesger’in rakibi mat etme şeklindeki karşılaşmaları nazire türündeki deyişmelerine nazaran daha az sayıdadır.
1878 Rus İstilası öncesi ve sonrasında Elesger’in Türkiye’ye gelip gittiği konusunda bir bilgimiz olmasa da Aşık Şenlik ’in Azerbaycan ve İran’a pek çok defa gidip geldiği bilinmektedir. Aşık Elesger'in Şenlik ile atışma yaptığı ve Şenlik'i mat ettiği yönündeki bilgiler Şenlik kolundaki aşıklar tarafından reddedilir. Ancak Azerbaycan'daki anlattılar aksi yönde olup, Elesger ile Şenlik'i atışma veya atışmalar yaptığı ve Elesger'in Şenlik'i mat ettiği yönündedir. Nitekim defalarca, Göyçe, Ahıska, Gence’ye vb giderek toylara katılan Aşık Şenlik ile Elesger’in bir birlerini iyi tanıyor olmamaları ve atışmamaları pek mümkün görülmemektedir.Elesger’in Aşık Veli, Şemkirli Aşık Hüseyin, Kara Kötük, Aşık Zöhre ve Hecer Hanım ile yaptığı deyişmelerin nazire türünde ve rakiplerini yüceltmek maksatlı olduğunu görüyoruz. Anlaşıldığı kadarı ile Elesger’in sözü edilen bu âşıklar ile defalarca nazire türü meydanlaşamaya girdiği elde edilen yazılı kayıtlar ile sabittir. Usta bir şair veya aşığın şiirini şerh etmeye kalkmak hayli müşkül bir gayrettir. Hele de usta bir şairin şiirini bir başka dile çevirmek hayli beyhude bir iştir. Çünkü tercümesi usta şairin şiiri tercüme edilirken şiirin ahengi, melodisi, eş sesli anlamları kafiyeleri melodileri yok olacak; şiirinden geriye mecazları, tevriyeleri, kinayeleri, ihamları yok olmuş maksadından da uzak kuru mana kalacaktır. O yüzden Elesger’i ifade etmeyi Elesger’i anlatan şairlere bırakalım.
Yahşı tanı Elesger'i Gurban'
Neçe bele her aşığı bilginen
Giymet goysan geraylıya goşmaya
Nezmindeki yaraşığı bilginen
Besti
Güşe-yi sehrada tenha nişinde
Sen ki yazdın bu unvanı Elesger
Çillenin gününde gış mövsümünde
Bahar etdin zimistanı Elesger
Aşigem men senin ihtilatına
Nezmine fendine hoş ebyatına
Aferin aferin esli zatına
Sen isen Hafiz-i sani Elesger Mirze Beyler
Günümüzde Ermenistan haritası içinde kalan Ağkilise köyünde doğan, biyolojik olarak bir asırdan fazla yaşayan büyük ozanımıza binlerce asırlık ölümsüzlük diliyoruz. Çünkü âşıklar yaşadıkça bu millet yaşayacak, Türküler sustuğunda Türklük de ölecektir.
Elesger ve Nazire Türü Deyişmelerinden Örnekler
Aşıg Elesger
Esselamünaleyküm saları sukhan
Aşığı möhtekam benadem Veli
Arif'i fehminde sahibi ikrar
Maksut mecidimdir üstadım Veli
Aşıg Veli
Aleykümeselam şir'i babında
Eceb arif iptidasan Elesger
Suvara benara nezm i sadünde
Sen ziyade iptidasen Elesger
(Aşıg Elesger)
Aşgın meydanında acaip ersen
Katibi deftersen derin hünersen
Seddi İskendersen bab-i Heybersen
Khop'un kenarı değil edadan Veli
(Aşıg Veli)
Aşıg meydanında libası fahir
Sensin bu mahalda ey derin mahir
Arşta mahir alemde oldun zahir
Sen ziyade iptidasan Elesger
(Aşıg Elesger)
Göyçeli Aşıg Elesger de zarıdı
Türabın içinde be ikrar idi
Gülçü eda çek zülbünde var idi
Hata eskik olmaz gededen Veli
(Aşıg Veli)
Veli her şairin hak-i payıdır
Tamamen sözlerim bögür yayıdır
Sürurunda çek zülbünde var idir
Sen ziyade iptidasan Elesger
ELESGER’İN ATIŞMALARI
Yahşı Tanı Elesger'i (Bilginen)
AŞIQ ELESGER İLE DEYİŞME REYHAN İLE DEYİŞME
Aşıg Elesger- Gara Kötük Atışma
Ne Dedin Elesger Hecer Hanım Deyişmesi
[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/allah-tan-dovlet-isterem/103283
[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/aski-indirmek-ayak-ayak-acmak-nedir-asik-edebiyati/85019
[3] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/asik-elesger-agkilise-azerbaycan-hayati-ve/74019
[4] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/asik-elesgerle-semkirli-asik-huseyn-destani-1-yrd/124892
[5] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/asik-elesgerle-semkirli-asik-huseyn-destani-2-yrd/124891
[6] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/elesger-veli-deyismesi/103204
[7] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/elesger-veli-deyismesi-2/103205