Basra

Osmanlıca yazılışı basra : باسره

Irak’ın ikinci büyük kenti olan Basra,  Bağdat kadar olmasa da edebiyatımızda adından söz edilen şehirlerden biridir. ( bkz  Ayyâr Nedir Bağdat Ayyârları-  Bağdat: Şiir Dünyamızda Dârü’s-Selâm )

 

İncileri ile meşhur Bahreyn adasının da bulunduğu Basra Körfezine de adını veren Basra Şehri Irak'ın güneyinde; Irak'ın ikinci büyük şehri ve en önemli limanıdır. Basra kenti, Hamar gölünün güneydoğu ucunda, Şattül Arap suyolunun batısında, Basra Körfezi'ne 55, Bağdat'a ise 545 kilometre uzaklıkta bulunur.

 

Basra kenti Hz. Ömer zamanında  İslam toprağı olmuş Hz. Ömer bu günkü Basra’nın yerinede askeri bir karargâh kurmuş, bu karargâh, Hulefâ-i Râşidîn zamanında büyük bir şehir haline gelerek  Emevîler ve Abbasîler dönemlerinde  zengin ve gelişmiş bir şehir haline dönüşmüştür.

 

Basra, 656'da Muhammed'in dul eşi Hz Ayşe ile Damadı ve  öz amcasının oğlu  Hz. Ali arasındaki Cemel (Deve) Vakası olarak bilinen olayın geçtiği  yerdir. Emeviler ve Abbasiler zamanlarında önemli bir kültür kenti haline gelen Basra, medreseleri ile bir ilim kenti haline gelmiş Doğu kültürünün bilinen ilk dil bilim çalışmaları ise Basra Okulları denilen okullarda yapılmıştır.  Basra İslam tarihine adını yazdırmış çok sayıda âlimi ile de bilinir.  Bu yüzden  Hürmüz boğazına yakın bir yerde bulunan bu kent âlimleri ve tüccarları ile de ün kazanmış antik bir kenttir.

 

1258’de  Hülagu’nun emrindeki Moğollar, Basra’yı talan etmiş,  Basra 1258’de  Hülagu’nun emrindeki Mogollar tarafından talan edilmiş,  Basra`ya atfen, “ harâbe’l-Basra " (Basra harap olduktan sonra) deyimi  Hülagu Han'dan eser olarak kalmıştır.  Nitekim Basra'nın adı , Osmanlı eğemenliğine geçene kadar  " harâbe’l-Basra ",  "Ba'de Harâbi'l-Basra". "Ba'de harâbi'l-Basra", yani "Basra harap olduktan sonra"   deyimi ile  harap bir kent olarak kalmıştır.

 

1538'de Osmanlıların eline geçtikten sonra, Osmanlı devletine bağlı olarak kurulan Basra Eyaletinin merkezi  Basra şehri olmuştur.Basra,  edebiyatımızda  "Ba'de Harâbi'l-Basra". "Ba'de harâbi'l-Basra", yani "Basra harap olduktan sonra"  deyimi ile anılan bir şehirdir. “Ne’yleyim yaptığını ba‘de harâbi’l-Basra”  ( bkz : Hülâgû – Şiir Dünyamızda Hülağu Han)

 

Piri Reis’in  Kitab -ı Bahriyye ve Haritaları  ile Seydi Ali Reis’in Mirat’ül Memalik adlı eserlerinde Basra ve Basra körfezi üzerinde bir hayli durulmuştur.

 

Basra şehri edebiyatımızda, Cemel vakasının geçtiği yer, Basra körfezine açılan kapı, İki nehrin birleştiği yer- Şatt’ül Arap -, Hülağu Hanın yağmalayıp yıktığı harap edilmiş şehir anlamları ile karşımıza çıkar.  Hurma bahçeleri ve   Şattü'l-Arap nehri ile meşhur olan Basra, divan edebiyatında karşımıza mamur Bağdat’a karşın harap  olmuş gönüllere ve kentlere  teşbih edilen harap  bir kent olarak karşımıza çıkar.

Düşmanum öldi velî ba’de harâbe’l-Basra
Geçdi pâşâ-yı cihân-dâra beni haylî zamân       Taşlıcalı Yahyâ  

 

Ked-ağaç Basra'ya olunca revân.
Bir bıyıklı yigit idi o zamân.                         SAFÂYÎ TEZKİRESİ

 

Basranın yakılması ve harap olması “Ba'de Harâbi'l-Basra".  çoğu kez de gizli bir ima ve mazmun olarak da karşımıza çıkar.

 

Hem yakarsın berk-i şimşîr-i sitemle âlemi
Hem yine dersin ser-i kûyumda efgân olmasın    La edri