Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irakeyn Matrakçı Nasuh

Resim Alıntı: TDİA,Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn’deki Hille şehri (İÜ Ktp., TY, nr. 5964, vr. 68a)

Tam adı Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn-i Sultan Süleyman Han olan eser,  aslında Matrakçı Nasuh’un Kanûnî dönemine dair tarihinin (Süleymannâme, TSMK, Revan, nr. 1286) 1533-1536 yılları arasındaki ilk İran seferini konu edinen bölümüdür. [1] “Eserin adında geçen “iki Irak”tan birisi Irâk-ı Arab, diğeri Irâk-ı Acem’dir”  Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i ‘Irakeyn  adlı eserin tek nüshası İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (TY, nr. 5964)  da bulunmaktadır.

Eski edebiyatta yoları menzilleri konak yerlerini menziller arasındaki uzaklıkları anlatan eserlere menzil name denmektedir. Matrakçı’ nın bu esri de bu sebepten bir mezilnamedir.

Matrakçı Nasuh'un  bu eseri   Acem ve Arap Irakı ile İstanbul arasındaki konakları, menzilleri, arlarında mesafeleri anlatan  Kanuni Sultan Süleyman’ın birinci İran Seferine ait olan ve minyatürlerle de süslenmiş bir  eserdir.

Eser 1533- 1536  tarihleri  arasını ve  Kanuni Sultan Süleyman’ın  I.  İran seferini  anlatan bir eserdir. Eser Mecmu’-ı Menazil  veya Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i ‘Irakeyn-i Sultan Süleyman Han adıyla da anılır.  Bu eser,  Kanuni’nin seferi sırasında geçilen bütün konak ve menzilleri ,  meziller arasındaki mesafleri mil olarak belirtmiş,; konak yerleri ile menzillerinin adlarını da yazmış bu yerlerin minyatürlerini gerçekçi gözlemlere dayanarak  yapmıştır. Eser  Matrakçı Nasuh’un minyatürleri açısından da önemli bir kaynaktır.

Eser hakında değerli bir çalışma yapan H.G. Yurdaydın  eseri günümüz Türkçesine çevirirken 1548'deki İkinci İran Seferi menzillerini veren ve tek yazma nüshası Almanya'da Marburg Devlet kitaplığında bulunan nüshadan da yaralanmıştır.   “Süleyman-name'nin Revan (. .. ) nüshası sayesinde, Beyfin-ı  Menazil’in  metnindeki imla yanlışlarının metnindeki imla yanlışlarının çoğunu düzeltmiş eksik cümlelerini detamamlamış tır.. "[2]

Nasuh’un sefer sırasında Kanuni’nin yanında yer aldığı ve resmettiği bölgeleri bakarak birebir ya da hazırladığı taslaklar yardımıyla sonradan resimlediği düşünülmektedir. Eserde yer alan mevziler İstanbul’dan Tebriz üzerinden Bağdat’a ve Bağdat’tan yine Tebriz üzerinden İstanbul’a kadar konaklanmış geniş bir coğrafyayı içermektedir. [3]

Matrakçı Nasuh’a tarih, matematik yazarlığından sonra bir minyatür sanatçısı ünvanını kazandıran bu kitabın içinde yer alan topografik ve figürsüz manzaralar vardır. Minyatürler kuşbakışı ama binaların mimari özelliklerini, yolları yakınındaki dağları  köprüleri, kaleleri, geçitleri vb belli edecek şekilde yapılmıştır.   “Bu dönemlerde yapılmış haritalar ve topografik manzaralar var olan portolan haritalarının etkisiyle üretilmişlerdir. Nasuh’un minyatürlerinde kasaba ve kent görünümleri kuşbakışı dediğimiz yukarıdan genel bir bakış açısı içerisinde ele alınmış, ancak kenti oluşturan yapılar genellikle karşıdan bakış açısıyla gösterilmiştir. “[4] Porulan tekniği ise İspanyol denizcilerinin ve haritacılarının oluşturduğu bir resim ve harita resimleme  tekniğidir. Bu minyatürler resmi çiizlen yerlerin mimari eserlerine  yeryüzü şekillerine, köprü, kale, ev caddee sokak, cami, han ve diğer yapılarına çok dikkatli bakılarak  çizilmiş minyatürler olma özelliğini gösterir.

Bu minyatürlerde İstanbul önemli bir tema durumdadır Matrakçı’nın İstanbul la ilgili çizdiği çok sayıda minyatür vardır. Bu minyatürler bir Türk ressamı  tarafından yapılmış ilk İstanbul resimleridir. [5]

Yazma, 90  yapraktan oluşan 107 minyatür ve 25 resimli  yazılardan oluşmuştur.  Bu eser onup göçülen yerleri, özellikle de şehirleri betimleyen kısımları önemli bir belge niteliği taşımaktadır. Eserin yazma nüshası ve İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde yer almaktadır.

Hüseyin G. Yurdaydın bu minyatürlerin genel özelliklerini şöyle tanımlar: “Geçilen şehirlerin, cami, mescit, türbe, saray gibi belli başlı binalarının resmedilmiş olması, bu resimlerin Türk mimarlığı tarihi bakımından olan belgesel değerini arttırmaktadır. Diğer taraftan bu resimlerde görülen kaleler, köprüler, kayalar, bitkiler ve hayvanlar, bir muayyen resmin adeta baştan sona tekrarı gibidir. Bununla beraber minyatüre hakim olan ifadeciliğin, eserleri monotonluktan kurtardığı görülmektedir. Öte yandan keyfi bir perspektifle, konunun en karakteristik cephelerini takdim etme imkanı elde edilmiş bulunmaktadır. Bu minyatürlerin bir özelliği de mübalağasız ve gerçekçi oluşlarıdır.” [6]

Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn’de Kasrışîrin ve Irâk-ı Arab menzilleri (İÜ Ktp., TY, nr. 5964, vr. 42b, 43a)

Orijinal ismi ” Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i ‘Irakeyn-i Sultan Süleyman Han ” olan eseri  Türk Tarih Kurumu tarafından, H.G. Yurdaydın  NASUHÜ’S SİLAHİ (MATRAKÇI), Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i ‘Irakeyn-i Sultan Süleyman Han, Ankara, 1976, adıyla basılmıştır.[7] Bu eserde  Kanunî Sultan Süleyman’ın  cülusundan (1520), 1547 yılına kadar devam eden olayları, seferleri ve tarihi yazmıştır. Matrakçı Nasuh’un en meşhur eseri  olan Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn“de Kanûnî Sultan Süleymân’ın Irakeyn Seferi’nde takip ettiği menziller minyatürler eşliğinde anlatılmıştır.[8]

H.G. Yurdaydın  NASUHÜ’S SİLAHİ (MATRAKÇI), Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i ‘Irakeyn-i Sultan Süleyman Han, Ankara, 1976  dlı eseri İki ana bölüm olarak yazılmış olan Giriş (1-114) in I.Bölüm'ünde,17 küçük başlık altında toplanmış olan Nasuh'un hayatı ve eserleri (1-25)ilk, Eserlerine göre Nasuh'un adı, künyesi, lfikapları, kişiliği ve bazı düşünceleri (25-30) ile ikinci, son olarak da, Nasuh'un hayatının son yıllar(30) başlığı altında üçüncü kısım yer almış bulunmaktadır. [9]

“Eser Irâkeyn Seferi’nin sebepleri ve ordunun hareketiyle başlamakta, Doğu Anadolu ve Tebriz’e kadar uzanan bölgede bulunan ve o sırada zaptedilmiş olan yerlerin adlarını topluca vermektedir. Müellif bundan sonra “ekalîm-i seb‘a” adıyla “yedi iklim bölgesi”nden ve bu bölgelerin her birinde bulunan beldelerden bahsetmekte, ardından Ebû Reyhân el-Bîrûnî’den naklen sözü edilen yedi iklim bölgesine giren ülke ve beldelerin adlarını vermektedir. Daha sonra da sırasıyla ve bölge bölge başlıca menzilleri isim ve resimleriyle göstermektedir. Dinlenme amacıyla fazlaca kalınan büyük konaklar esas alınarak yapılmış bu düzenlemede bölümlerin her birinin başında küçük bir giriş bulunmakta, bundan sonra menzillerin resimleri yer almakta, resimlerin alt, üst veya ortalarında da bu yerlerin adlarının kaydedildiği görülmektedir. ...Bu menzillerin adları Feridun Bey’in Münşeâtü’s-selâtîn adlı eserinde de bulunmaktadır. Ancak Matrakçı Nasuh’un kendi fırçasından çıkmış olan menzil resimlerinin padişah için özel şekilde hazırlanmış olması eserin değerini daha da arttırmaktadır. ” [10]

Yurdaydın, Süleymanname’nin devamının ise Nasuh’un Mecma ‘el-Tevarih yazmasının Kanuni bölümü olduğunu ifade etmektedir. Matrakçı Nasuh’un Süleymanname adı ile nitelendirilen tarih kitapları  Kanuni Sultan Süleyman’ın 1543 kadar ulaşan tarihini içermekte iken Mecma ‘el-Tevarih adlı eserinde bulunan Kanuni Sultan Süleyman devrini anlatan bölüm ise Kanuni’nin 1520 ve  1547 yılları arasındaki süreci kapsar. Bu bakımdan Süleymaname’nin devamı olma niteliğini taşığı gibi 1543 ile 1547 yılları arasındaki dört yıl da bu bölüm ile tamamlanmış olur

Resim alıntı: TDİA, Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn’in ilk sayfası (İÜ Ktp., TY, nr. 5964)

Matrakçı Nasuh  ’un eserleri şunlardır.

Mecma-ı Menazil Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Süleyman Han Matrakçı Nasuh

Matrakçı Nasuh Süleymannâme ve Fetihname-i Karabuğdan

Tuhfetü'l-Guzât Gazilere Armağan Matrakçı Nasuh

Matrakçı Nasuh'un Tarih-i Sultân Bâyezid

MATRAKÇI NASUH TARİHÇİLİĞİ VE TARİH ESERLERİ

Matrâkçı Nasûh Mecmâu't-Tevârîh

[1] Hüseyin Gazi Yurdaydın, Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i ‘Irakeyn, TDV İA. cilt: 06; sayfa: 27

[2]  https://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/767/9743.pdf

[3] H.G. Yurdaydın  NASUHÜ’S SİLAHİ (MATRAKÇI), Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i ‘Irakeyn-i Sultan Süleyman Han , TTK, Ankara, 1976, s.10

[4] Şeyda ÜstünipekMatrakcı Nasuh Minyatürleri, https://www.tarihnotlari.com/matrakci-nasuh/

[5] Mustafa FAYDA, https://www.hatdergisi.com/HAT%20DERG%C4%B0S%C4%B0/matrakci_nasuh.htm

[6] Hüseyin G Yurdaydın,.;agk, s.10

[7] H.G. Yurdaydın  NASUHÜ’S SİLAHİ (MATRAKÇI), Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i ‘Irakeyn-i Sultan Süleyman Han , TTK, Ankara, 1976

[8] Osmanlı Tarihçileri ve Tarih Konulu Eserleri, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/osmanli-tarihcileri-ve-tarih-konulu-eserleri/113838

[9] H.G. Yurdaydın  NASUHÜ’S SİLAHİ (MATRAKÇI), Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i ‘Irakeyn-i Sultan Süleyman Han , TTK, Ankara, 1976

[10]  Hüseyin Gazi Yurdaydın, Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i ‘Irakeyn, TDV İA. cilt: 06; sayfa: 27