15.08.2015
Çeng, Çeğane, Çeng ü Çeğane , Çengi
Çeng kanuna benzeyen, dik tutularak çalınan bir müzik aletidir. Ceng, “Açık arplardan köşeli arplar grubuna girer." İlk örnekleri Anadolu, Mezopotamya ve Mısır da görülür. Benzer çalgılar İran'da Chang, Gürcistan'da Changidir.” , “ Gövdesi deri kaplı küçük bir kucak arp, yere oturarak çalınan, yaylı arpa benzeyen bir çalgıdır. “[1]
Çeng’in 18 yy a kadar oldukça yaygın olduğu Osmanlı minyatürlerinden de anlaşılır. Minyatürlerde en çok karşımıza çıkan müzik aletlerinden birisi çengtir. Levni’nin minyatürlerinde çok sayıda raks eden çengi fiğürü çizilmiştir. [2]Üstelik divan şiirindeki çengnamlerin varlığı dahi bu müzik aletinin ne kadar sevildiğine delil niteliğindedir. Osmanlı kültüründe çengin çapara denilen dört parçalı zille birlikte çalındığı, bu alet çalınırken çeng oyunlarının oynandığı rakkasların ve rakkaselerin parmaklarına çapara takarak çeng eşliğinde raks ettikleri minyatürlerde betimlenmektedir. Edebiyatımızda çeng-ü çengane tabiri de bu aletten gelmektedir.
Çengilerin evlenme ve sünnet düğünlerinde ve Kâğıthane eğlencelerinde de görüldüğü, anlaşılır. O devrilerde daha çok Romen kızlarının çengilik yaptığı bilinmektedir. Osmanlı minyatürlerinde çengilerin göz alıcı parlak elbiseler gitmiş, , gerdan kırmak ve göbek atmakta mahir, parmaklarında çâr- pâre (çarpara ) ( zil- dört parçalı, parmaklara takılan ağaç veya pirinçten yapılan rakkase zili (Bkz. Çâr- Pâre (çarpara ) Nedir. Şiirimizde Çar-pare ) çalan [3] kadınlar veya kadınsı erkekler olarak tasvir edilmiştir.
Ele aldıkça o çengi güzeli çar- pare
Reşkten mihr ile meh görse olur çar- pare
Getirdi şevke rubailerin tekellüfsüz
Çehar- pare ile raksa ruh- Hayyamı Nefi
Bir eli devri kadehte bir eli çar- parede
Yani hem sakilik eyler, hem eder her yane raks Fazıl [4]
Çehar pare-i rakkas çık çık eyliyecek
Çıkardı nice oyun çengiyan –ı şevk icad Seyyid Vehbi [5]
Çeng çalan müzisyen veya çapara çalarak oynayan dansözlere çengi dendiği anlaşılır. Çengi sözcüğü zamanla anlam bayağılaşmasına uğramış, oynak kadın, zil çalan aşüfte dansöz veya kadınsı eğilim gösteren erkek anlamı ile de günümüze ulaşmıştır. Günümüzde def çalarak oynayan veya zil takıp göbek havası oynayan kadınlara halen çengi denmektedir. [6]Tanzimat döneminde sahnede rol alan kadın oyunculara da çengi denmiştir.
“Çengiler kollar halinde çalışırdı. Bir çengi kolunda bir kolbaşı, yardımcısı, sıracı da denen dört kişilik çalgıcı topluluğu ve sayıları bir düzineyi bulan çengi olurdu Ayrıca çengi kolunda yardakçılar ve aynacılar da görev yapardı. İstanbul’daki çengi kollan genellikle Ayvansaray’daki Çingeneler arasından çıkardı.” [7]
Bir çengi güzel sevdim sermayeyi çaldırdım. ( Zati)
Osmanlıda “çengi’nin 17. yüzyılın son çeyreğine kadar kullanıldığı ama çengin yapımı ve çalması zor bir alet olduğu için zamanla yerini tambur ve santur gibi telli çalgılar bıraktığı ve bu nedenle de tarihe karıştığı ortaya çıkmaktadır.Çengler ve çengiler tarihe karışsa da divan şiirimizde yâdı kalmış ve şiirimizde yaşamaya devam etmektedir.
Çeng çaldın, cam çektin bade içtin her ne var
Kılsan Allah aşkına olsun işret helal sana Niğari
Eskilerin astroloji inancında Afrodit veya Venüs çeng çalan bir kadındır. Bilindiği gibi Afrodit veya Venüs’ün İslam astrolojisindeki karşılığı Nahid ve Zühre’dir. Nahit veya diğer adı ile Zühre minyatürlerde çeng çalan bir kadın şeklinde tasvir edilmiştir. Zühre’nin çeng çalan eğlenmeyi seven, içki ve eğlence meclislerinde mestane olan güzel bir kadın gibi tasavvur edilmesi divan şiirimizde de gözükür. Elbette ki Zühre’nin eğlence meclisi felekler bezmindedir. ( BKZ Nâhid Nedir Kimdir ( Afrodit Venüs Zühre Alakası )
Bezm-i felekte urmuş idi Zühre saza çeng
Ayş u safada hürrem ü handan – şadman Baki
Çeng ve çengi doğal olarak birlikte kullanılan kavramlardır. Elbette ki çeng, çengi, müzik işret, ayş, bezm, meclis, rint, saki, şarap, devr, felek, e ğlence vb ile birlikte düşünülecektir.
Verir başka halet dil-i âşıkane
Bu dil- keş havada çeng-i çenğane Muallim Naci [8]
Çeng-i çengane biraz dursun el aman
Seyr edelim seyre gelen bu dil- sitanları Nedim
Kaynakça
[1] https://www.sirinpancaroglu.com/projeler/ceng/
[2] ŞAHAMETTIN KUZUCULAR, LEVNI HAYATI MINYATÜRLERI VE ŞAIRLIĞI, https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=50654
[3] ÇÂR- PÂRE (ÇARPARA ) NEDIR. ŞIIRIMIZDE ÇAR-PARE, https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=50655
[4] ÇÂR- PÂRE (ÇARPARA ) NEDIR. ŞIIRIMIZDE ÇAR-PARE, https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=50655
[5] A. Talat Onay, Edebiyatımızda Mazmunlar, MEB , 1996, SHf169
[6] A. Talat Onay, Edebiyatımızda Mazmunlar, MEB , 1996, SHf169
[7] https://www.derszamani.net/cengi-ne-demek.html
[8] A. Talat Onay, Edebiyatımızda Mazmunlar, MEB , 1996, SHf169
Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın