Çeşm -i Çerez Çeşm -i Çerağ
Osmanlıca yazılışı: Çeşm چشم , göz
Çerez : چرز
Çeş mi çerez :
Çerag : چراغ
Çeşm – çerağ : چراغ
Çeşm Farsçada göz anlamına gelir. Çerez ise yemek öncesi yenilen ya da yemeğe, içkiye eşlik eden zeytin, peynir, meyve, kuruyemiş ya da taze meyvelere denir.
Çerag ise Işık, kandil, lâmba, mum anlamlarına geldiği gibi sözlüklerde Işık. Kutlu, mutlu, otlak, mer'a, otlama, tekaüd, talebe[1] anlamlarına da geldiği şekilde açıklamalar vardır.
Çeşm –i Çerez
Çeşm göz anlamında bir kelimedir. Çerez ise atıştırma yapılan doyasıya yenmeyen, fındık fıstık çekirdek vb yemeye benzer şeylerdir.
Anlam olarak göz çerezi anlamına gelir. Çerez sözcüğünü kastından hareketle göz ucuyla seyretmek göz için atıştırmak gibi anlamlardadır. Bir delikanlının bir ortamda sevgilisini seyredebilme şansını bulabilmesi, onu ufak tefek seyredebilmesi, onun güzelliğinden birazcık faydalanabilmesi göz çerezi olarak ifade edilen bir olgudur.
Güzellere, hüsn-ü nazarla - çok beğenenlerin baktığı bir bakış- bakılır, bu tür bakışa çeşm-i çerez denirdi.
Çeş mi çerez bir güzelin yüzüne veya endamına bakmak ve ondan çerezlenmek anlamında bir tabir olmuş, divan şairlerimizin şiir4lerinde bu anlamı ile kullanılmıştır.
Çeşm i çerez divan şiirimizde sık sık karşımıza çıkar.
Görse meclisde eğer bunca cezbeli dilber
Yetmeyip çeşm –i çerez vasla şeker de ister Ref-i Kalayi [2]
Safa nazar ile hoş gör ederse didelerim
Ki ruha mâ- hazar eyler nevale didelerim. Besim
Çeşm – çerağ :
Çerağ, Çırağ : Mum,kandil, ışık anlamlarına gelir. Çeşm ise göz anlamındadır. Böylece Çeş m-i çerag göz ateşi, göz ışığı, anlamında gelen bir terkiptir. Gözümün ışığı manasında olan bu terkip mezaci olarak pek çok manada kullanıldığı gibi tasavvufi manalard a da kullanılmıştır.
Bu terkip tersinden kurulduğunda yani ÇERAG-ÇEŞM şeklinde kurulduğunda Evlat, çocuk, bebek , insan yavrusu manasında kullanılmaktadır.
Nâzenîn-i Hazret-i Hakk sadr-ı bedr-i kâinât
Nûr-ı çeşm-i Enbiyâ çeşm-i çerâğ-i mâ tuyi [3]
Ulu Tanrı'nın nazlısı, kâinâtın yüksek derecelisi ve tekemmül etmişi, Peygamberlerin gözünün nûru, bizim gözlerimizin ışığı sensin
Nur-i çeşm-i alem ü çeşm ü çerağ-i kainat.
Sensin ey şeh kim yüzün nurından umar fer güneş. Ahmet Paşa
Dil meş 'âl-i kârvân-ı takdîr
Cân-çeşm ü çerâğ u nûr-ı tevfîk Safi [4]
Çeşm Nedir Şiirimizde Göz Ayn Dide Bakış
ÇEŞM İLE KURULMUŞ TERKİP VE TAMLAMALAR
Çeşm- i Bülbül'ün Tarihçesi ve Çeşm - i Bülbül Nasıl Yapılır
Kaynakça
[1] https://osmanlica.ihya.org/cerag-nedir-ne-demek.html
[2] Talat Onay, Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB Yayınları, İst. 1996- shf, 170
[3] https://www.yunusemrefest.com/tr/turkiye.html
[4] Özlem ERCAN, SEBK-İ HİNDÎ TESİRİNDE İKİ ŞAİR: ŞEYH GÂLİB VE SÂFÎ, Turkish Studies - Volume 8/9 Summer 2013, p. 1413-1440, ANKARA-TURKEY
