Resim Alıntı : https://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%A2tip_%C3%87elebi Kâtip Çelebi,  Cihannüma, 1728, İbrahim Müteferrika baskısı Hint Okyanusu ve Çin Denizi

 Kâtip Çelebi ve Cihannüma Hakkında

Katip Çelebi  ’nin yazmış olduğu Cihannüma adlı eser Osmanlı devrinde yazılmış en önemli coğrafya eserlerinin en başında gelmektedir. Cihannüma, Osmanlı coğrafyacılığında yeni bir çığır açmıştır. Bu eser Katip Çelebi’nin yazdığı en önemli eserlerden biridir. Eser, Osmanlı Devleti’nin Girit’e düzenlediği sefer nedeni ile Kâtip Çelebi’nin coğrafya ve haritacılığa merak sardığı [1]yıllarda ve h. 1055’te (miladi1645)yazılmıştır.

Eserin adı olan Cihannüma’nın sözlük anlamları “ taraca, camlı çatı katı, her yeri görmeye elverişli yer“ anlamına gelmektedir. Katip Çelebi bu eserine bu adı neden verdiğini kitabın önsözünde açıklamış olur. Kâtip Çelebi bu eserini İslam coğrafyacılarının eksiklerini ve yetersizliklerini telafi etmek maksatlı yazdığını “coğrafyanın insana oturduğu yerde dünyayı gezen seyyahlar gibi âlemi dolaşıp görme imkânı verdiğini, bu eserlerin okunmasıyla ömürleri boyunca seyahat edenlerden daha çok bilgi sahibi olunacağını “ [2]  açıklamış olur. Katip Çelebi Cihannüma’yı, denizler, ülkeler, göller, şehirler, karalar olmak üzere birkaç bölüm halinde tasarlamış ama gerek o zamanki şartlar, gerek kaynak eksiklikleri, gerekse yeteri kadar bilgi temin edemediğinden eserinin hemen her bölümü eksik kalmıştır.

Buna rağmen1648'de yazmaya başladığı bu eser klasik İslam coğrafyası temeli nitelliğinde bir eserdir. Bu eserini henüz bitirmeden, Gerardus Mercator'un Atlas’ını, görmüş eserini baştan sona yeniden yazmak gereğini hissetmiştir. Bu atlası Mehmed İhlasî adlı bir Fransız dönmesinin yardımıyla Latinceden Türkçeye çevirterek yeni bilgiler edinir. Bu nedenle eserini yeniden yazmak ihtiyacını duymuştur.Ardından yine Mercator'un Atlas Minor'unu elde etmiş, Batılı coğrafyacılardan Ortelius, Cluverius ve Lorenz'in yapıtlarından da yararlanmıştır. “1654’teLevâmiü’n-nûr fi Zulmeti Atlas Minör adlı başka bir coğrafya kitabı daha hazırlamıştır. Levamiun-nur fi zulmeti Atlasi Minor, Mercator ve Hondios'un At minor'undan Mehmet Ihlâsî ile birlikte yapılmış, şerhli, açıklamalı bir çeviri eserdir. [3] Batılı coğrafyacılardan Abraham Ortelius’un Theatrum orbis terrarum ve Mercator’un Atlas’ını inceleme fırsatını [4] bulunca elde ettiği yeni bilgileri gözden geçirerek 1654'te Cihannüma'yı ikinci kez yazmaya girişmiştir.

Katip Çelebi Keşfü'z-Zünun adlı eserinde de Cihânnümâ’ dan bahsetmiş Cihannuma’nın nın iki bölümü bulunduğunu, birincisinin yalnız denizlerden, nehirlerden, adalardan ve ikinci bölümünde karalardan, alfabe sırasıyla, şehirlerden ve Hicret’in VII. (Miladî 15.) yüzyılından sonra keşfolunan ülkelerden bahsettiğini yazmıştır.Kâtip Çelebi, bu eserini yazarken İslam Âlimlerinin astroloji kuramlarına hava, su, toprak ve ateş gibi enasır-ı erba teorilerine, dünyayı merkez alarak gökyüzünü yedi katı feleklerden oluşan ve en üstte atlasın bulunduğu dokuz kat gökyüzü mantığına dayanarak hazırlamıştır.

Kâtip Çelebi eserini hazırlarken sadece batılı coğrafyacıların eserlerinden değil aynı zamanda eski Arap, İran ve Osmanlı coğrafyacıların eserlerindeki bilgileri de kullanmış, onların eksikliklerinden de söz etmiş, ortaya çıkardığı yanlışların ise İslam âlimlerinin harita kullanmayı bilmediklerinden ve haritaya bakmadıklarından kaynaklandığını da not düşmüştür.“Yazmaların bir kısmında, Atlas Minor müellifi G. Mercator’un (ö. 1598) projeksiyonunda yapılmış bir dünya haritasından başka denizleri, nehirlerin yataklarını ve sancakları gösteren 100 kadar küçük ayrıntılı harita da bulunmaktadır.”[5]Cihannüma, İslam ve Hıristiyan coğrafyacılığının da temeli olan Batlamyus (Ptolemaios) kuramına dayanmakla birlikte, o güne dek hemen hemen hiç yararlanılmayan Batı kaynaklarını Osmanlı coğrafyacılığına tanıtması bakımından önemli bir iş yapmıştır.

İbrahim Müteferrika Tarafından Genişletilen Cihannüma

Kâtip Çelebi’nin birkaç kez yeniden düzenlediği ve yaşadığı devrin şartları gereği bir türlü tamamlayamadığı Cihannüma adlı eseri 1729 yılında İbrahim Müteferrika tarafından genişletilerek geliştirildi. İbrahim Müteferrika bu eseri genişletmek ve eserdeki eksik kalan kısımları tamamlamak, Kâtip Çelebi zamanında bilinmesi mümkün olmayan ama 18. Yy da artık bilinmeye başlayan birçok bilgiyi esere ilave edebilmek için yaklaşık üç yıl uğraştı.

Cihannuma 1732’de İbrahim Müteferrika tarafından bu şekilde genişletilerek Osmanlı Matbaacı İbrahim Müteferrika tarafından ilk kez basıldı. İbrahim Müteferrika’nın 698 sayfaya ulaştırdığı bu eserin ilk baskısı olarak matba-ı amire de yapıldı. [6] İbrahim Müteferrika 3 yıl süren çalışmalar sonrasında Kâtip Çelebi’nin zamanında bilinmesi mümkün olmayan bilgileri de eklemiş [7] 698 sayfalık bu baskının 325 sayfası, İbrahim Müteferrika'nın yaptığı eklemelerden oluşmuştu. [8]

İkinci Cihannümada , “dünyanın yuvarlak olduğunu da kanıtlamaya çalışan fiziki coğrafya ağırlıklı bir giriş bölümünden sonra Kristof Kolomb ve Macellan'ın keşif gezilerinden de söz etmektedir.” İkinci cihannüma da Japonya'dan başlayarak Asya ülkelerini de tanıtılmıştı. Eserde uzak doğu ülkelerinin tarihleri, yönetim biçemleri, ekonomileri, inançları konusunda da bilgiler verilmiştir.

Cihannüma’da Akdeniz, Karadeniz, adalar, Bahr-i Hazar (Hazar Denizi) ve kıyıları çizilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu Memalik-i Anadolu, Memalik-i Rumeli olarak iki bölgeye ayrılmış, Memalik-i Leh (Polonya), Memalik-i Alman, Memalik-i Françe, Memalik-i İspanya, Memalik-i İsveç, Memalik-i Tatar, Memalik-i Rusya ve Gürcistan[9] gibi ülkelerden de söz edilmiştir.

Bu bilgiler ve haritalar İbrahim Müteferrika tarafından genişletilmiş olan nüshasında oldukça zenginleşir. Eserin 1732 yılındaki baskısında Afrika, Amerika, Hint ve Çin ile Çin ve Japonya ile birlikte Kâtip Çelebi zamanında bilinmesi mümkün olamayan pek çok yer ve haritalar da eklenmiştir.Bu ikinci Cihannüma'da anlatılan son yer Van'dır. Birinci Cihannüma ise Osmanlı Avrupa'sı ve Anadolu ile İspanya ve Kuzey Afrika'yı kapsamaktadır.

Cihannüma’nın İbrahim Müteferrika tarafından genişletilmiş olan baskısı 2008 yılında Boyut Yayıncılık tarafından yeni düzenlemeler yapılarak Latin harfleri ile günümüz Türkçesiyle yayınlanmıştır.[10] Kâtip Çelebi’nin bu eseri “Osmanlıların ilk ve yegâne sistematik coğrafya kitabı” olması [11] bakımından oldukça önemlidir.

”Cihannüma” Bahçeşehir Kültür A.Ş. Genel Müdürü Nevzat Bayhan’ın Genel Yayın Yönetmeliği’nde Medeniyetler İttifakı Türkiye Eşgüdüm Komitesi Başkanı ve Üniversitesi Medeniyet Araştırmaları Merkezi (MEDAM) Başkanı Prof. Dr. Bekir Karlığa Prof. Dr. Sait Öztürk’ün başında olduğu heyet tarafından da Türkçeye çevrilmiştir.

Eserin yankısı çok geniş olduğundan UNESC 2009’u Kâtip Çelebi Yılı ilân  etmiştir. Eser TTK kurumu tarafından tıpkıbasım olarak da basılmıştır.

CİHANNUMA’NIN KONU BAŞLIKLARI VE BÖLÜMLERİ

• Cihânnümâ'mn sebeb-i te'lîfı

• İlm-i coğrafya

• İcrhâl-i hâl-i eflâk ve anâsır

• Kürre-i arz ve mâ'nın menâtık-ı hamseye inkısamı

• Gihât-ı erba'a ve rüzgârlar

• Ahvâl-i bihâr

• Aksâm-ı icmâliyye-i arz

• Kısm-ı evvel Avrupa

• Kısm-ı sânî kıt'a-i Afrika

• Kıs,m-ı sâlis Asya

• Kısm-ı râbiAmerika ya'nî Yeni Dünya

• Kutb-i Şimalî

• Kutb-ı Cenubî

• Cezîre-i Yaponya

• İklîm-i Çîn ü Mâçîn

• İklîm-i Hıtây

• îklîm-i Hind

• İklîm-i Sind

• îklîm-i Zâbülistân

• İklîm-i Kirman

• İklîm-i Fâris

• İklîm-i Cebel ya'nî Irâk-ı Acem

• İklîm-i Horasan ve Kuhistân

• İklîm-i Mâverâünnehr

• İklîm-i Türkistan ve Deşt

• İklîm-i Âzerbeycân

• İklîm-i Ârrân ve Mokan ve Şirvan

• Memleket-i Dağistân ve Gürcistan

• Memleket-i Çerkeş

• Eyâlet-i Kars

• İklîm-i Ermeniyye

• Eyâlet-i Van

• Mülhakat min kitâb-ı Ebî Bekir bin Behrâm ed-Dımaşkî

• Eyâlet-i Erzurum

• Eyâlet-i Trabzon

• İklîm-i Cezîre-i beyne'l-Fırât ve'd-Dicle

• Eyâlet-i Musul

• Eyâlet-i Diyârbekir

• Eyâlet-i Rakka

• Eyâlet-i Şehrizol

• İklîm-i Irâk-ı Arab

• Eyâlet-i Basra

• Eyâlet-i Bağdâd

• İklîm-i Yemen

• Eyâlet-i Zebîd

• Eyâlet-i San'â

• Memleket-i Hicaz

• İklîm-i Necd

• İklîm-i Şâm

• Filistin

• Memleket-i Ürdün

• Eyâlet-i Tarablus

• Eyâlet-i Haleb

• Eyâlet-i Mar'aş

• Eyâlet-i Adana

• Memleket-i İçil

• Cezîre-i Kıbrıs

• Eyâlet-i Karaman

• Eyâlet-i Sivas

• Eyâlet-i Anadolu

• Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye'nin Anadolu'da zuhuru ve sebeb-i zuhur ve sübutu

Katip Çelebi Hayatı Eserleri Seyehatnameleri

Katip Çelebi Keşfü'z-Zünun

Cihannüma Hakkında Bilgiler Katip Çelebi Ve İbrahim Müteferrika Nüshaları

KAYNAKÇA

•  [1] KARAKAŞ ÖZÜR, Yrd. Doç. Dr. Nazan (2014). "CİHANNÜMA'DAN YANSIYANLAR: BİR DOKÜMAN ANALİZİ". 16 Nisan 2017. İ.Ü. COĞRAFYA DERGİSİ. 17 Nisan 2017

•  [2] ORHAN ŞAİK GÖKYAY, https://islamansiklopedisi.org.tr/cihannuma--katip-celebi

• [3] Emel KILIÇ ve Ayla İLKER https://aregem.kulturturizm.gov.tr/TR,12572/katip-celebinin-cografya-calismalari-ve-cihannuma.html

• [4] Emel KILIÇ ve Ayla İLKER https://aregem.kulturturizm.gov.tr/TR,12572/katip-celebinin-cografya-calismalari-ve-cihannuma.html

• 5] ORHAN ŞAİK GÖKYAY, https://islamansiklopedisi.org.tr/cihannuma--katip-celebi

• [6] Kitab-ı Cihannüma - 360 Yıllık Bir Öykü". Erişim tarihi: 28.8.2012.

• [7] Kitab-ı Cihannüma - 360 Yıllık Bir Öykü". Erişim tarihi: 28.8.2012.

• [8] https://tr.wikipedia.org/wiki/Cihann%C3%BCm%C3%A2_(K%C3%A2tip_%C3%87elebi)

• [9] https://aregem.ktb.gov.tr/TR-12573/cihannumadan-ornek-bazi-haritalar.html

• [10] https://tr.wikipedia.org/wiki/Cihann%C3%BCm%C3%A2_(K%C3%A2tip_%C3%87elebi)

• [11] https://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Yayinlar&KitapNo=858