24.04.2012
Osmanlı âlimlerinden ve veli mertebesinde gözüken mutasavvıflarından birisidir. Aydın vilâyetinin Güzelhisar köyünde doğdu. Doğum tarihi bilinmemektedir. Aydınlı olduğu için aydınlık manasında Rûşenî lakabı ile anılmıştır. 1487 (H.892) senesinde Tebriz’de Kur’ân-ı kerîm okurken vefât etti. Kabri, Tebriz’de kendi adına Selçuk Hâtun tarafından yapılan dergâhtadır. Tasavvufta Halvetiyye yolundan Rûşeniyye kolunun kurucusudur. Mevlânâ etkisinin açıkça hissedildiği Çoban-nâme ve Neynâme gibi eserleriyle 15. yüzyılın mesnevi edebiyatına katkı yapan bir Dede Ömer Rûşenî'nin Aydın’da başlayan hayatı, Uzun Hasan’ın payitahtı Tebriz’de sona ermiştir.
Dede Ömer’in hayatı hakkında kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamaktadır. Asıl adı Ömer b. Ali İbnu binti Umur Bey olan şair, kendi ifadesine göre, Aydın’ın Tire yakınlarındaki Güzelhisar kasabasındandır. Sehî Bey, “Vatan-ı aslîsi Aydın ili Yeniceköydendür” cümlesiyle bu konuda biraz daha ayrıntıya girmektedir.Aydınlı olmasına atıfta bulunmuş olmak istemesinden dolayı Ruşeni mahlasını kullanmış olduğu anlaşılmıştır. Dede Ömer Ruşeni'nin ’ soyunun Aydınoğulları’ndan Umur Bey’e dayandığı sanılmaktadır. [1]
Güzelhisar’da doğup yetişen Ömer Rûşenî, ilim tahsîli için Bursa’ya geldi. Yeşil Câmi imaretinde bulunan medreseye yerleşti. Rûşenî, tahsil hayatının en azından bir kısmını Bursa’da geçirmiştir. Bu konuda Tuhfe Bursa Yeşil Medrese ayrıntısını vermektedir. Ancak şairin memleketi Tire’de de Mevlevihane olarak kurulan ve yanında bir medresesi olan Yeşil Cami zaviyesi vardır. Şairin eserlerindeki Mevlânâ etkisi de dikkate alındığında, medrese tahsilinin en azından bir bölümünü burada yapmış olabileceği kuvvetle muhtemeldir. [2] Burada bir müddet zahirî ilimleri tahsil ettikten sonra, içinde tasavvuf yoluna girme arzusu çoğalıp, Bursa’dan ayrılarak Karaman beldesine gitmiştir. Seyyid Yahyâ Şirvânî hazretlerinin büyük kardeşi Alâeddîn Ali Aydınî’nin talebeleri arasına girer. Daha sonra Şirvan’ın nahiyelerinden olan Bakü’ye giderek, Seyyid Yahyâ Şirvânî hazretlerinin sohbet ve hizmetine girdi. Kısa zamanda yükselerek hocasının önde gelen talebelerinden ve halifelerinden olur.
Rûşenî’nin gençlik dönemlerinde Tokatlı Melîhî ile çok samimi arkadaş olduğunu bizlere Sehî Bey bildirmektedir. Melîhî ile arkadaşlığı da Bursa’daki hareketli gençlik dönemine rastlamış olmalıdır. Gezip gördüğü, etkilendiği şehirler (Aydın, Bursa ve Tebriz) hakkında şiirler yazdığı bilinen Rûşenî’nin İstanbul hakkında bir mısraının dahi olmayışı İstanbul’a gitmediği veya orada eğitim görmediği hakkındaki düşünceleri kuvvetlendiren hususlardandır. [3] Hızır Bilal adlı bir öğrencisinin telkni ile Larende’ye ağabeyi Halveti şeyhi Alâeddin Ali’nin yanına gider. Bir müddet burada kaldıktan sonra, Bakü’ye giderek Şeyh Yahyâ Şirvânî’ye intisab eder. [4]Seyyid Yahya Şirvani'nin yetiştirdiği halifelerden bazıları, Anadolu'ya gelmişler ve Halvetiliği Osmanlı toplumunda yaymışlardır. Bunlar: Pir Muhammed Erzincani, Dede Ömer Ruşeni Molla Ali Halveti ve Habib Karamani 'dir.[5]
Seyyid Yahyâ Şirvânî’nin sohbetlerine kavuştuktan sonra, kendisini ilme daha çok verdi. Sıkı riyâzetler çekmiştir. Nefsin terbiyesi için çok gayret etti. Bu sebeple nefsin arzularını hiç yapmaz ve karşı çıkarmıştır. Bu yoldaki gayret ve sebebiyle, kısa zamanda çok yükselir. Kaynaklara göre Seyyid Yahyâ Şirvânî’nin gayretli talebelerinden olan Rûşenî, birçok kereler erbaine girer. Hayli zaman ibâdât, riyâzât ve mücâhedât ile dem-güzâr olup şeyhinin muhabbetini kazanır. Seyyid Yahyâ Şirvânî onu halifesi olarak Anadolu’ya göndermek isterse de Rûşenî, şeyhin hizmetinden uzak kalmamak için Bakü’den ayrılmaz. Civar bölgelerden Gence, Berda’a, Şirvan Karabağve Karaağaç’tahalkı irşad etmekle meşgul olan Dede Ömer, şeyhinin 1463-65 yıllarındaki ölümünden sonra da buralardaki faaliyetlerine devam eder. [6] Şeyhin ölümü üzerine Halvetilerin şeyhi olarak postnişin olur. [7]Bu tarihten sonra Halvetilerin Gülşeni kolunu kuran Dede Ömer Ruşeni Halvetiliğe yeni bir yorum getirinken Melamilikten gelen bazı etkileri de Halvetiliğin Gülşeniye koluna aksettirmeye başlar. Gülşeniliğin zındıklıkla suçlanmasına sebep olacak bu uygulamalar Osmanlı Devletinin Gülşeniliğe doğru bakışında tereddütler oluşturacak ve İbrahim Gülşeni Mısır da iken bu sebepten İstanbul'a çağrılarak Halvetilerin ve Gülşeni tarikatının niyetleri hakkında fikir alınmak için gayret gösterilecektir.
Şiî Karakoyunlu Devleti’nin sünnî Şirvanşahlar’ı yenmesiyle meydana gelen kargaşada, misyonu Sünni akideyi yaymak olan Dede Ömer Rûşenî’nin ne yaptığı bugün malumumuz değildir. Ancak bazı Fars kaynakları Dede’nin Gence, Berda’a ve Şirvan’daki irşat faaliyetlerinden sonra, Şah Haydar ve Uzun Hasan’ın teveccühlerini kazanarak Erdebil ve Tebriz’e geçtiğini yazmaktadır. Özellikle Erdebil faslının tarihini bilmesek de şairin bu karışık dönemi burada geçirdiği tahmin edilebilir. [8]Uzun Hasan’ın İdris adlı kardeşi de Allah dostlarıyla birlikte olmaktan hoşlanan biridir. Bu zat Dede Ömer Rûşenî’nin şöhretini duyunca “ahz-ı inâbetle halvet-güzîn olmuştur”. Bir gün İdris Bey, derviş kıyafetleriyle ağabeyini görmek üzere Tebriz’e gelir.[9] Kardeşini karşısında derviş tacıyla gören sultan, bunun sebebini sorar. O da güzel vasıflarından bahsederek tacı kendisine Dede Ömer’in ihsan ettiğini söyler. Bunun üzerine Uzun Hasan da Dede’yi görmek ve duasını almak sevdasına düşer.[10] Ömer Ruşeni böylece Uzun Hasan'ın gözde dostlarından biri olmaya başlayacaktır. Sultan, kazaskeri Kadı Hasan’la müşavere ettikten sonra onun nişancısı İbrahim Gülşeni’nin şeyhe gönderilmesine karar verir. İbrahim Gülşenî bir mektup ve bazı armağanlarla Dede Ömer’i davet etmek üzere Karabağ’a gider. Rûşenî ile İbrahim Gülşeni arasında geçen yukarıdaki hadisenin en önemli tarafı şüphesiz İbrahim Gülşenî’nin aradığı mürşidi bulması ve ona bağlanmasıdır. Böylece Rûşenî de tarikatını devam ettirecek kuvvetli bir halefe sahip olur. Bu tanışma sonrasında Diyarbakır’dan yanına gelen Şeyh İbrahim Gülşeni ‘de aydınlatmak ve onu yetiştirmekle uzun müddet meşgul olacaktır.
Hocasının vefatından sonra onun yerine irşâd, insanlara doğru yolu anlatma vazifesi yapmıştır. Bir müddet Karabağ, Gence ve Tebriz civarında insanlara rehberlik yapmış, Akkoyunlu sultanlarının dâveti üzerine Tebriz’e gitmiştir. Orada kendisi için yaptırılan zâviyeye yerleşir. [11] Kaynaklardan alınan bilgilere göre Tebriz’de kaldığı yıllarda Uzun Hasan'ın kardeşinin hatta karısının bile Şeyhe intisap ettikleri onun muhibbilerinden olduğu, şeyhe bağlılıklarını her zaman gösterdikleri anlaşılmaktadır. [12]
Dede Ömer Rûşenî Tebrîz’e gelir ve yerleşir. Eldeki bazı kaynaklar Rûşenî için Selçuk Hatun’un bir tekke yaptırdığını, hatta bu tekkenin yapımı esnasında Dede’nin de müritleriyle birlikte çalıştığını ve bazı kerametler gösterdiğini söylenmektedir.( 1 age. shf 24) Ruşeni Dede'nin Uzun Hasan'ın ölümünden sonra da Tebriz’de kaldığı ölümüne kadar da burada yaşadığı anlaşılmaktadır. Zaten ölümünden sonra da Tebriz’e gömülmüş Uzun Hasan'ın karısı Selçuk Hatun'un Tebriz’de yaptırdığı zaviyenin haziresine de gömülmüştür. [13]
Uzun Hasan Dede Ömer Rûşenî'yi, bir Cuma gecesi dâvet etmiş, devrin meşhur âlimleri ve velilerini de çağırmıştı. Sultan bir ara âlimleri göstererek, şikâyette bulunur. Bunun üzerine Dede Ömer Rûşenî sultana şöyle nasihat etti: “Âlimler, peygamberlerin vârisleridir. Dinin direkleridir. ” dedikten sonra, evliyânın meşhurlarından Bişr-i Hafî hazretlerinin bir gün yolda yere düşmüş bir kâğıt üzerindeki besmeleyi alıp temizleyip, güzel kokular sürerek hürmet göstermesi sebebiyle Allahü teâlânın rızâsına kavuşmasını, bu sebeple büyük bir velî oluşunu anlattıktan sonra; “Bu âlimlerin kalplerinde Allahü teâlânın kelâmı Kur’ân-ı kerîm, O’nun mübârek isimleri ve ilmi vardır. Onların bereketli nefeslerini koklayıp, Cennet kokularına kavuşasın. Peygamber efendimiz, Veysel Karânî için; “Yemen tarafından rahmet rüzgârı esiyor.” buyurdu. Veysel Karânî hazretlerinin mübârek nefesleriyle nefsinizi temizleyiniz ki, Allahü teâlânın rahmetine kavuşasınız. Resûlullah efendimiz; “Kim bir âlime ikrâm ederse, bana ikrâm etmiş olur. Bana ikrâm eden, Allahü teâlâya ikrâm etmiş olur. Allahü teâlâya ikram eden, Cennet’e girer.” buyurur. Âlimlere hürmet husûsunda âyet-i kerîmeler vardır. Bu hususta hadîs-i şerîfler de çoktur. Dolayısıyla âlimlere hürmet mutlaka lâzımdır. Onlara kötülük yapmayı düşünmek, insanın felâketine ve Allahü teâlâdan uzaklaşmasına sebeb olur. Âlimleri kim zemmedip kötülerse, onların etlerini yemiş gibi olur. Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem; “Âlimlerin etleri zehirlidir. Kim koklarsa hastalanır. Kim yerse ölür!” diye devam eder.
Dede Ömer Rûşenî, vefatından on beş gün önce, talebeleriyle sohbet etti. Sonra müsâfeha edip vedalaşır. Bu vedadan sonra artık sohbet etmemiştir. Vefatına kadar talebesi İbrâhim Gülşenî hizmetinde bulunduğu söylenmektedir.
Kaynakların çoğu Dede’nin 892 /1486-87 yılında vefat ettiğini söylerken Ferheng-i Suhanverân’da 891/1486, Sicill-i Osmânî’de ise 907/1501-02 tarihi verilmiştir. Dede’nin mezarının bulunduğu yer de ihtilaf konusudur. Yaygın kanaat Tebriz’de Selçuk Hatun tarafından yaptırılan tekkesinin haziresinde gömülü olduğu yönündedir. Ancak bazı Farsça kaynaklar onun Tebriz’in Maksudiye mahallesinde metfun olduğu kaydını düşmüşlerdir. [14]
Dede Ömer Rûşenî 'nin Peygamberimiz için yazdığı Türkçe ve Fârisî naatları çok kıymetli şiirlerdir. Bu naatlarına pek çok şair tarafından nazireler yapılmış, vezin ve kafiyesi ile şiirler söylenmiştir.
Halvetiliğin zındıklık ithamlarıyla en çok muhatap olan kolu Gülşenîlik’tir. Bu dönemde özellikle tarikat lideri İbrahim Gülşenî’nin Osmanlı Devletine karşı bir isyan hazırlığı içinde olduğu da ifade edilmiştir. Bu yüzden dönemin idaresi, Şeyh İbrahim Gülşenî’yi, yüz yaşının üzerinde olmasına rağmen, Mısır’dan İstanbul’a çağırmış ve bir süre burada tutarak gerçek niyetini anlamaya çalışmıştır.
DEDE ÖMER RÛŞENİ'NİN EDEBİ KİŞİLİĞİ
Ölümünden önce de sonra da çok okunduğu ve sevildiği anlaşılan Dede Ömer Ruşeni'nin eserleri Mevlana'nın Mesnevisinin tesirleri altında yazılmıştır. Şiirlerinde dini tasavvufi muhteva hâkimdir. Dini tasavvufi konular, Peygamberler, Özellikle Hz. Muhammed’e olan sevgiyi dile getiren kasideler, naatlar, kıtalar ve ilahiler yazmıştır. Peygamberlerin hayatları, velililerden kıssalar dini tasavvufi konulara emsal olarak verilen hikâyeler, Ferhat ile Şirin, Leyla İle Mecnundan telmihler de şiirlerinde rastlanılan unsurlardan bazılarıdır. Çok sayıda tuyuglar yazmış olmasından dolayı da tuyug şairi olarak sayabilmek mümkündür. Öğüt niteliği taşıyan gazel ve manzumelerinden başka din dışı konularda yazılmış bir kaç gazeli de bulunmaktadır.
Dini tasavvufî mesnevileri de bütünüyle öğretici amaçlarla yazılmıştır. Mesnevileri, genellikle Divan nüshalarının başındadır. Ç’obanname, Mevlana’nın Mesnevi’sindeki Musa ile Çoban öyküsünün Türkçe nazma çekilmişidir. Neyname de Mesnevi’den esinlenerek yazılmıştır. Miskinname tasavvufîdir. Silsilename de ise halveti silsilesi sıralanmıştır.
Kasidelerinde devlet büyüklerine övgü ve onlardan birşeyler talep etmek arzusu söz konusu değildir. [15] Heceli ve halk şiirine yakın bir edayla yazmış olmasına rağmen, divan şiirinden de kopmuş sayılmaz, Hitap ettiği kesime uygun anlaşılır sade bir dille şiirler yazmaya gayret etmiştir. Tabiata ve çevresindeki güzelliklere de duyarlı olan bir şairdir. Bazı şiirlerinde çağdaşları olan Şeyhi ve Necati’yi aratmayacak güçte şiirler yazmıştır. Bu bakımdan Dede Ömer Ruşen’i devrin en önemli şairleri arasında görmek gerekecektir.
DEDE ÖMER RÛŞENİ'NİN ESERLERİNDEN BAZILARI
Dede Ömer Ruşeni Miskinname Çobanname ve Divanı
Divan
Dede Ömer Rûşenî’nin Divanı’nda 7 kaside (ikisi Farsça), 87 gazel (iki tanesi Farsça); 6 musammat; 1 müstezad (Farsça); 3 kıt’a (biri Farsça); 114 tuyug; 3 mesnevi; 22 matla’ (biri Farsça, biri Arapça-Türkçe) ve müfret olmak üzere toplam 243 manzume bulunmaktadır. Kasidelerden ikisi Hz. Peygamber’in övgüsüne, biri de Halvetiyye tarikatinin silsilesine ayrılmıştır.
Çoban-nâme
Farsça dibacesinden anlaşıldığına göre Rûşenî Çobannâme’yi arkadaşlarının ısrarı üzerine Mevlânâ’nın Mesnevisindeki “Kıssa-i Çoban bâ Mûsâ” başlığını taşıyan bölümden tercüme etmiştir. Şair, “eserin genel çerçevesini Mevlânâ’nın söz konusu eserinden almış, fakat yaptığı bazı değişikliklerle bu tercüme kokusunun gidermeye çalışmıştır”
Çoban-nâme, bu bakımdan âdeta Dede tarafından meydana getirilmiş telif-tercüme bir eser hüviyetindedir. Dinî-didaktik bir eser olan Çoban-nâme, sade bir dille yazılmıştır.
Dede Ömer Ruşeni Miskinname Çobanname ve Divanı
Miskinlik Kitabı Miskin-nâme
İçerik bakımından Mesnevi’nin tesiri altında kaldığı anlaşılan miskin-nâme, adını miskin biriyle karınca arasında geçen bir hikâyeden almıştır. Kırk bölüm halinde düzenlenen Miskinlik Kitabı, 1181 beyitten oluşmuştur. Tasavvufî bir mesnevî olan eserde Şeyh Şiblî’ye dair çeşitli hikâyeler, tasavvufun ve sofinin tarifleri ve büyük mutasavvıfların görüşlerine yer verilmiştir.
Ney-nâme
Mesnevi’nin ilk on sekiz beytinin tercümesi üzerine kurulan Ney-nâme Mevlânâ’nın övgüsüne dair 89 beyitlik bir methiye ile başlar. Bu bölüm külliyatın bazı nüshalarında müstakil bir eser olarak değerlendirilmiş ve şiirlerin baş tarafına alınmıştır.
Kalem-nâme,Silsile-nâme-i meşâyıh adlı diğer mesnevileri ile Arapça yazılmış diğer mensur eserleri de vardır.
ŞİİRLERİNDEN ÖRNEKLER
HZ MUHAMMEDE NAAT ADLI ŞİİRNDEN BİR BÖLÜM
Ey risalet bostanında hıraman serv-kad
Vay nübüvvet bahçesinde yasemin-bu-lale-had
Adı Ahmed bi-adedtir ya Nebiyyallah veli
Sen bir Ahmed’sin ki, senden görünür nur-ı ehad
Sad, aynın (gözün); mim, ağzın; dal, zülfün göreli
Ya Nebi, gitmez dilimden bir nefes zikr, hamd
Enbiyanın herbirinin var nihayet ilmine
Hak sana verdi ki, ilim ve hikmette yok had ve hudud
Ruşeni biçare zulmette kalırdı ya Nebi
Ana “mim” ağzınla, iki “dal”ın olmasa meded
----------
Biz çü rindüz ne savm var ne salât
Bize kallâşuz añma hacc ü zekât
Her ki savm u salâtı terk itmez
Bulamaz hîç iki cihânda necât
Kılmamaga salâtile savmı
Virenüz yazuben siccîl ü berât
Rûze bizüm teyemmümüz komadı
Misl-i Ceyhûn u Nîl ü Şatt ü Fırât
Katl-i nefs itmişüz bilüb anı kim
Her ki bunda öldi buldı anda hayât
Hasenât[ı] ba’îd-i seyyi’edür
Seyyi’âtı mukarrebüñ hasenât
Hakka minnet salât u savmı bilüb
Virenüz hoş Muhammede salavât
Biz dahı bir ‘alâ hide kavmuz
Bî-salât u zekât u bî-savmuz
-----------
Biz gerçi ki tınmayub hamûşuz
Sen sanma bizi ki bî-hurûşuz
Mutrib ne ki diriseñ di hoşdur
Biz hak söze cümle gûş u hûşuz
Abdâl-ı keneb-h?âruz gehî biz
Geh pâk-tirâş u bâde-nûşuz
Geh cavlâkîyüz gehî kalender
Geh Hayderî gâh post-pûşuz
Geh rind-i kumâr-bâz u nerrâd
Geh şâh-ı melâ’ike cuyûşuz
Geh şîr-i peleng-efgenüz biz
Geh gürbe-i dehr elinde mûşuz
Geh Halvetî-yi tarab-nümâyuz
Geh Mevlevî-yi safa-fürûşuz
Sûretde egerçi biz gedâyuz
Ma’nâda velîk pâdişâyuz
ŞİİRLERİ İÇİN LİNKE TIKLAYINIZ
https://edebiyatvesanatakademisi.com/category/dede-omer-ruseni-15-yy-divan-siirleri/551
KAYNAKÇA
[1] Orhan Kemâl TAVUKÇU, DEDE ÖMER RÛŞENÎ Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkidli Metni1 shf.18)
[2] Orhan Kemâl TAVUKÇU, DEDE ÖMER RÛŞENÎ Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkidli Metni1 shf.18)
[3] Orhan Kemâl TAVUKÇU, DEDE ÖMER RÛŞENÎ Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkidli Metni1 shf.18)
[4] https://seyyahin.wordpress.com/2007/07/05/dede-omer-ruseni/
[5] https://seyyahin.wordpress.com/2007/07/05/dede-omer-ruseni/
[6] Semra Tunç, Dede Ömer Ruşeni, https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/tunc_03.pdf
[7] Semra Tunç, Dede Ömer Ruşeni, https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/tunc_03.pdf
[8] Orhan Kemâl TAVUKÇU, DEDE ÖMER RÛŞENÎ Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkidli Metni1 shf.18)
[9] Semra Tunç, Dede Ömer Ruşeni, https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/tunc_03.pdf
[10] Orhan Kemâl TAVUKÇU, DEDE ÖMER RÛŞENÎ Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkidli Metni1 shf.18)
[11] https://seyyahin.wordpress.com/2007/07/05/dede-omer-ruseni/
[12] Semra Tunç, Dede Ömer Ruşeni, https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/tunc_03.pdf
[13] Semra Tunç, Dede Ömer Ruşeni, https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/tunc_03.pdf
[14] Orhan Kemâl TAVUKÇU, DEDE ÖMER RÛŞENÎ Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkidli Metni1 shf.18)
[15] Semra Tunç, Dede Ömer Ruşeni, https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/tunc_03.pdf
Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın