Dihkân Nedir Kökeni Anlamı Meşhur Dihgânlar

Osmanlıca yazılışı: Dihkân : دهقان

Dihgân  Farsça kökenlidir ve Farsça  köy anlamına gelen dih  ile  Farsça nisbet eki olan  -gân eki ile meydana gelen bir sözcüktür. Bu sözcük Arapçaya ve Türkçeye   “dihkan”  şeklinde girmiştir.

Dihkan sözcüğü sözlüklerde “ Çiftçi köy ağası,  eşraf” [1] şehir veya bölge valisi, idarecisi, soylu,“Köy kethüdâsı. Emirlerin tasarrufunda kuvvetli olan, sözü geçen adam. Bezirgân.Acem fellahlarının maslahatgüzarı”[2] anlamları ile tarif edilir. . Ancak bu sözcük “geçmişteki vakaları bilen ve anlatan vakanüvis anlamlarında da kullanılmıştır.” [3]  Vakanüvis anlamında kullanılabilmesinin nedeni ise büyük ihtimalle Şehname’nin yazarı olan Firdevsi’nin bir dihkanın oğlu olması nedeni iledir.

Dihkân sözcüğünün çoğulu: Dehâkindir.

Dihgân  veya   “dihkan”   sözcüğü Sâsânîler devrinde İran’da  ve Ortaasyada Sasani Kisraları hanedanından sonra İran’daki en etkili soylular , idareciler ( bölge veya şehir valisi, birkaç köyü idare eden köy agası ) ve aile fertlerini ifade eden bir tabir olarak ortaya çıkmıştır.  Dihkanların  asalet ve siyasî mevki bakımından büyük önem  taşıdıkları pek çok emareden bellidir.  Faruk Sümer DİA ‘daki  “ Dihkân “ maddesinde Mesudi’ye dayanarak verdiği bilgiye göre  “dihgânlar Sâsânî hükümdarlarından Hoşeng’in kardeşi Vehgerd’in on oğlunun soyundan gelen bir hanedan”  [4]olduğunu ifade eder.

Ancak Sasani Hükümdarları ve şeceresi içinde Hoşeng adlı bir hükümdar bulunmamaktadır.  [5]

Şu halde Faruk Sümer’in Huşeng’i bir Sasani Hükümdarı olarak belirtmesi yanlış bir bilgidir.

Fakat İran tarihinde Pişdadiyan sülalesinin ikinci hükümdarı Keyumers’in oğlu olan Huşeng adlı bir hükümdar bulunmaktadır. Faruk Sümer’in sözünü ettiği Hışeng veya Hoşeng ile kardeşi Vehgerd’in Keyumers’in oğulları olabilir. [6]

Dihgân sözcüğü her ne kadar köy eşrafı, köy ağası anlamına gelse de şehirlerin ve eyaletlerin de dihgânlar tarafından yönetildiği anlaşılmaktadır. Her dihkan’ın  bir veya birkaç köyü  hatta şehirleri de yönettikleri devlet adına vergi topladıkları,  belli bir bölgedeki şehirleri ve köyleri idare ettikleri ortaya çıkmaktadır. “Mes‘ûdî dihkanların beş dereceye (merâtib) ayrıldıklarını ve bunlardan her birinin farklı elbiseler giydiğini söyler. Bu da muhtemelen asalet derecelerinden ileri gelmeyip köy dihkanı, şehir dihkanı ve yöre dihkanı gibi memuriyetlerin ehemmiyetleriyle ilgilidir.”[7]

Nitekim İslam orduları Kadisiye( ms 636)   Celula  ( ms 637)  ve 642 ‘de Nihavend savaşından sonra son Sasani Hükümdarı III. Yezdicert’i yenip İran’ı ele geçirirken direnmeye devam eden Sasani dihkanları ile de uğraşmak zorunda kalmışlardı.  [8]Arap orduları İran’ı tamamen ele geçirdikten sonra da her dihkana yönettiği yerin idaresini bırakmayı tercih etmişlerdi. Bu durum yörenin Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu Türkleri tarafından ele geçirilmesinden sonra da devam etmiş Sasanilerin teşkil ettirdikleri dihkanlık sistemi aynı aileler tarafından devem ettirilmiştir.

Nitekim Sasanilerin yıkılmasından yaklaşıl üç asır sonra Gazneliler devrinde ve dört asır sonra da Büyük Selçuklular zamanında dihkanlık müessesesinin varlığının devam ettiği anlaşılır.  Çünkü İran Edebiyatının en tanınmış eseri olan ŞEHNAME’yi yazan FIRDEVSI’nin dedesi Şeref şah ve babası İshak

Horasan 'ın Tus şehri civarında Rezân veya Şâdâb adlı köyün dihkanlarıdır.[9] Firdevsi’nin adı da babasının cennet gibi güzel bir bahçeye sahip olmasından dolayıdır.[10]

Dihkanların devlet için vergi toplarken bir hayli varlık sahibi oldukları, zenginlikleri sayesinde çocuklarını çok iyi yetiştirdikleri anlaşılır.  Horasan’da bir dihkanının, Hârûnürreşîd ile askerlerini bir kıtlık yılında dört ay beslediği rivayet edilmektedir.

Sasanilerin soyluları Dihkan sınıfından gelen NIZAMÜLMÜLK’ün babası da  Sâsânî hükümdarı Hoşeng’in kardeşi Vehgerd’in oğullarının soyundan gelen Acem asıllı biriydi. Babası Nuhkan kasabası ve Râdkân köyünün devlet adına vergi tahsildarı, yöneticisi hatta sahibiydi.  [11]

KAYNAKÇA 

[1] Firdevsi, Şehname, (Çevr Necati Lugal),  MEB Devlet Kitapları , III.Baskı ,  C.I,  Ankara , 1967, Açıklama Kısmı, s. 427

[2] https://www.luggat.com/dihkan/1/1

[3] Firdevsi, Şehname, (Çevr Necati Lugal),  MEB Devlet Kitapları , III.Baskı ,  C.I,  Ankara , 1967, Açıklama Kısmı, s. 427

[4] FARUK SÜMER, https://islamansiklopedisi.org.tr/dihkan

[5]https://tr.wikipedia.org/wiki/Sasani_Hanedan%C4%B1_soya%C4%9Fac%C4%B1

[6] ŞAHAMETTIN KUZUCULAR, HUŞENG ( ŞEHNAME- ACEM HÜKÜMDARI), https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=50700

[7] FARUK SÜMER, https://islamansiklopedisi.org.tr/dihkan

[8] Yrd. Doç. Dr. İsrafil BALCI, “HZ. ÖMER’İN KOMUTAN ATAMA STRATEJİSİ: SA’D B. EBÎ VAKKÂS VE EBÛ UBEYDE B. EL-CERRÂH ÖRNEĞİ, “https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/188540

[9] ŞAHAMETTIN KUZUCULAR, FIRDEVSI ŞEHNAME KONULARI ÖNEMI ETKILERI https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=50695

[10] Şehname, Rehber Ansiklopedisi, Şehname Maddesi,

[11] ŞAHAMETTIN KUZUCULAR, NIZAMÜLMÜLK HAYATI HIZMETLERI ETKILERI TARIHTE VE EDEBIYATTA NIZAMÜ’LMÜLK,