Firdevsî Tusi ve Şehname

29.04.2017

 

 

Firdevsî Tusi  (d. 940, Tus - ö. 1020 ay.),

 

Osmanlıca yazılışı; Firdevsî :  فردوسی

 

 Samanîler ve Gazneliler devletlerinin hüküm sürdüğü İran ‘da,  Sâsânîler döneminde  ve Gazneli Sultan Mahmut ‘un hükümdarlığı  yıllarında  yaşamış olan, meşhur  İran destanı Şehname’nin yazarı, büyük şair.

 

Firdevsi, soyca bir Dihkan ailesindendir ve doğum yılı kesin olarak bilinmemektedir. İranlılar`ın en önemli şairi sayılan Firdevs,  eski İran dili olan Pehlevice`yi iyi öğrenmiş ve Pehlevice yazılmış, eserlerin pek çoğunu okumuştur.  Firdevsî-i Tûsî; Sâsânîler döneminde yaşayan. gerçek hayatı pek bilinmeyen bir şairdir. O sebeple gerçek yaşam öyküsü de Şehnâme gibi efsane ve rivayetlerle doludur.( bkz Firdevsî Kimdir Divan Şairlerinin Gözünde Firdevsi Tusi )

 

İran’ın, İslamiyet'ten çok daha  önceki destanlarını ve efsanelerini çok merak eden Firdevsi hayatını,  Zerdüşt rahiplerden veya babasından öğrendiği Pehlevice sayesinde, yok olmaya yüz tutmuş olan  eski İran destanlarının hepsini manzum olarak yazmaya adamıştır.  Arapçası da oldukça iyi olan[1] Firdevsi, bu eserine Şehname' adını verir.

 

"Acemler'in Kur’anı" diye tabir edilen  Şehname  [2]60.000 beyitten oluşan dev bir eser haline gelir  ( bkz Firdevsi'nin Şehnamesi Konuları Önemi ve Etkileri).  Firdevsi bu eserinde ilk insandan başlayarak III. Yezdigirt dönemine kadar devam eden efsanevi İran tarihini söylentiler, mitolojik, destansı anlatılar, tarih ve efsanelerle karıştırarak anlatmıştır.  Bu nedenle Şehname, bir tarih kitabından ziyade, İranlılar'ın destanlarını toparlayan bir kitap haline gelmiştir  Firdevsi  Şehname `de sırası ile Keyûmers (Orta Farsça:Kayômart), Hōşeng, Tahmûrâs, Cemşid, Zahhak, Feridūn, Menûçehr, Key Kubad, Key Kâvus, Keyhüsrev ( Kiros ve Siyavuş’un Oğlu ),  Behmen ( bk Erdşir Kimdir.( Behmen Vehmen Dırazdest ) ,  Dârâ (III.Darius Kimdir ve İskender), Erdşir Kimdir.( Behmen Vehmen Dırazdest ) , I.  Şapur,  I. Hürmüz ( bkz Metinlere Göre Tanrı Hürmüz - Ahura Mazda , V. Behram ( bkz  Behram -ı Gur Kimdir Behram Gor) , I. Hüsrev ( bkz  Husrev-i Perviz ve Kendi Gelen Hazine) , III. Yezdigirt gibi krallar, ana tema Zabulistan prensi efsanevi kahramanı Rostam (Rüstem), Esfandiār (Goštāsp'ın oğlu) ve Afrāsiab ( bkz Afrasyap Efsanesi ve Alp er Tunga-   Rüstem - i Zal Afrasyap ve Savaşları)  gibi kahramanları ve suçluları içerir.[3] Destanın yarısına yakını ise Afrasyap, İran ve Rüstem’in savaşlarına ayrılmıştır. [4]  ( bkz Şehname'de Rüstem - i Zal Afrasyap ve Savaşları )  Şehname`de adı geçen bu ve bunun gibi şahsiyetler, Türk Divan Şiirinin, "şahıslar" dünyasının çok büyük bölümünü oluşturmuştur.

 

Kendisi Şii olmasına rağmen, Şehname'de ilk üç halifeden övgüyle söz etmiştir. Ayrıca Turanlılar ile İranlıların eski İran hükümdarlarından Tur ve İreç'in soyundan geldiklerini söyleyerek (bkz Feridun Kimdir ( Şehname'de Acem Hükümdarı) bu iki halkı kardeş saymış, Kürtlerin ise Dehhak’ın zulmünden kaçıp dağlara  sığınan İranlı ve Turanlı gençlerden türediğini anlatmıştır.  ( Bkz Şahamettin Kuzucular DEMİRCİ KAVA GAVE DESTANI )

 

 Eserini 1010 yılında tamamlayan Firdevsi, bu eserini devrin en büyük hükümdarı Gazneli Mahmut’a takdim eder. Rivayetlere göre Sultan Mahmut ( bkz  Gazneli Mahmud ile Ayaz )  ona kırk deve altın verecektir. Fakat altın yerine gümüş verince buna çok üzülen Firdevsi, Sultan Mahmut’a bir Hicviye yazarak doğduğu kent Tus’a döner. Olayı öğrenen Sultan Mahmut hatasını kapatmak için Tus şehrine, Firdevsi’ye teslim edilmek üzere kırk deve yükü altın yollar. Kervan Tus’a girdiğinde üzüntüsünden hastalanmış olan Firdevsi, can vermektedir.

 

Şehname; Türk, Arap,  Hint, Afgan ve Pakistan edebiyatını en çok etkileyen eserlerin başında gelmektedir.  Divan şairleri Şehname`de adı geçen hemen her ismi şiirlerinde kullanmış, bu eserdeki hükümdarların özelliklerini övdükleri padişahlar veya devlet adamları ile kıyaslamışlar veya Şehname`de geçen efsanevi olaylara, esatiri kişilere çok çeşitli telmihlerde bulunmuşlardır.  Övülen kişiler Şehnâme kahramanlarıyla karşılaştırılmış;  Şehname`deki esatiri kahramanlara, efsanevi olaylara, çeşitli nedenlerle yer vermişlerdir.

 

Bu bakımdan hem Şehname, hem Şehname`de anlatılan hadiseler, binlerce destansı öğeler, tipler, vb... hem de şair olarak Firdevsi`nin kendisi, divan şairlerimizin şiirlerinde çok çok yer almışlardır.  Şehname`de geçen her olay, her karakter, hemen her hadise vb. divan şiirine malzeme olmuştur denilebilir. ( bkz Firdevsî Kimdir Divan Şairlerinin Gözünde Firdevsi Tusi)

 

Divan şairleri Firdevsi’nin  Şehnamesi’nin yanı sıra şairliğinden de söz etmişlerdir.  Divan şairlerinin gözünde Firdevsi Şehnâme’yi yazmasından ötürü, ibretlik hikâyeler yazmış bir şair olarak kabul edilir.

 

Kim nazm iderdi Hazret-i Firdevsî olmasa
Şeh-nâme gibi kıssa-ı pür-pend ü ‘ibreti                          Sâbit



Hissedir kıssa-i Şeh-nâme ile Firdevsî
Ehl-i nazma ne kadar var idi hürmet-akdem                  Eşref Paşa [5]



Firdevsi,  kimi defa şairlerin kendilerini kıyasladıkları kuvvetli bir destan şairi olarak anılır. Onun Şehname`sini ibretlerle dolu olarak yazdığından söz edilir. Üstelik bu eserini  “sehl-i mümtenî” örneği bir eser olarak da kabul ederler.  Fakat çoğu kez  Firdevsi’den daha  üstün bir şair olduklarını dile getirmek için  de Firdevsi’den söz etmişlerdir.

Degülsen dâstân-ı tab‘umun takrîrine kâdir
Gerek Firdevsî-i dehr ü gerek Vassâf-ı devrân ol



Degül mi nazm u nesr-i kıssa-i Vassâf u Firdevsî
Koyan dünyâda resm-i Rüstem ü nâm-ı Nerîmânı                         Nev’î



Divan şairleri, genellikle Şehname,  Firdevsî ve Gazneli Mahmud ‘u birlikte anmışlardır.

 

Âhirîn Mahmûd u Firdevs eşiğin Hakan tapın
Medh eden hazreti Firdevsî vü Hâkânîdir                   Şeyhî



Âhirîn Mahmûd u Firdevs eşiğin Hakan tapın
Medh eden hazreti Firdevsî vü Hâkânîdir                     Şeyhî [6]



Firdevsî bir akar suyıdı bâğ-ı nazımda
Ol itdi sühen âbını bu ravzaya icrâ                     Süheylî 

 

Not : Beyit örneklerinin pek çoğu Hakan YEKBAŞ’ın Divan Şairinin Penceresinden Acem Şairleri - Turkish Studies www.turkishstudies.net/sayilar/sayi15/47yekbaşhakan2.pdf çalışmasından alınmıştır.

 

 KAYNAKÇA

 

Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın

Yorumlar