Firdevsî Kimdir Divan Şairlerinin Gözünde Firdevsi
Firdevsî Tusi (d. 940, Tus - ö. 1020 ay.),
Samanîler ve Gazneli devletlerinin hüküm sürdüğü İran ‘da Sâsânîler döneminde ve Gazneli Sultan Mahmut ‘un hüküm sürdüğü yıllarda yaşamış olan, meşhur İran destanı Şehname’nin yazarı büyük şair.
Firdevsi, soyca bir Dihkan ailesindendir ve doğum yılı kesin olarak bilinmemektedir. İranlıların en önemli şairi sayılan Firdevs, eski İran dili olan Pehleviceyi iyi öğrenmiş ve Pehlevice yazılmış, eserlerin pek çoğunu okumuştur. Firdevsî-i Tûsî; Sâsânîler döneminde yaşayan gerçek hayatı pek bilinemediğinden hayatı da Şehnâme gibi efsane ve rivayetlerle dolu bir şairdir.
İran’ın İslamiyet öncesinden önceki destanlarını ve efsanelerini çok merak eden Firdevsi hayatını, Zerdüşt rahiplerden veya babasından öğrendiği Pehlevice sayesinde yok olmaya yüz tutmuş olan eski İran destanlarının hepsini manzum olarak yazmaya adamıştır. Arapçası da oldukça iyi olan[1] Firdevsi, bu eserine Şehname' adını verir. ( BKZ Ehrimen Ehremen Angra Menyu-Zerdüşt İblisi )
Acemlerin Kur’anı diye tabir edilen Şehname [2]60.000 beyitten oluşan dev bir eser haline gelir ( bkz Firdevsi'nin Şehnamesi Konuları Önemi ve Etkileri) Firdevsi bu eserinde ilk insandan başlayarak III. Yezdigirt dönemine kadar devam eden efsanevi İran tarihini söylentiler, mitolojik, destansı anlatılar ve tarih ve efsanelerle karıştırarak anlatmıştır. Bu nedenle şehname bir tarih kitabından ziyade İranlıların destanlarını toparlayan bir kitap haline gelmiştir. Şehnamede sırası ile Keyûmers (Orta Farsça:Kayômart), Hōşeng, Tahmûrâs, Cem - Cemşid-i Hurşit , Dahhak ve Efsane, Feridun , Menûçehr, Keykubad, Keykâvûs , Keyhüsrev ( Kiros ve Siyavuş’un Oğlu ) , Behmen , Dârâ - III. Darius ve İskender (Büyük İskender), I. Ardeşir- Erdşir , I ŞAPUR, I. Hürmüz, V. Behram , I. Hüsrev, III. Yezdigirt gibi krallar, ana tema Zabulistan prensi efsanevi kahramanı Rostam (Rüstem), Esfandiār- isfendiyar' (Goštāsp'ın oğlu) ve Afrāsiab gibi kahramanları ve suçluları içerir.[3] Destanın yarısına yakını ise Afrasyap, iran ve Rüstem’in savaşlarına ayrılmıştır. [4] Şehnamede adı geçen bu ve bunun gibi şahsiyetler divan şiirinin şahıslar dünyasının çok büyük bölümünü oluşturmuştur.
Şii olmasına rağmen, Şehname'de ilk üç halifeden övgüyle söz edilmiştir. Şehname’de Turanlılar ile İranlıların eski İran hükümdarlarından Tur ve İreç'in soyundan geldiklerini söyleyerek bu iki halkı kardeş saymış, Kürtlerin ise Dehhak’ın zulmünden kaçırılıp dağlara yollanan İranlı ve Turanlı gençlerden türediğini anlatmıştır. ( Bkz Şahamettin Kuzucular DEMİRCİ KAVA GAVE DESTANI )
Eserini1010 yılında tamamlayan Firdevsi bu eserini devrin en büyük hükümdarıGazneli Mahmud ’a takdim eder. Rivayetlere göre Sultan Mahmut ona kırk deve altın verecektir. Fakat altın yerine gümüş verince buna çok üzülen Firdevsi, Gazneli Mahmud’a bir Hicviye yazarak doğduğu ken Tus’a döner. Olayı öğrenen Sultan Mahmut hatasını kapatmak için Tus şehrinde Firdevsi’ye teslim ettirmek üzere kırk deve yükü altın yollar. Kervan Tıs’a girdiğinde i üzüntüsünden hastalanmış olan Firdevsi can vermektedir.
Şehname, Türk, Arap, Hint, Afgan ve Pakistan edebiyatını en çok etkileyen eserlerin başında gelmektedir. Divan şairleri Şehnamede adı geçen hemen her ismi şiirlerinde kullanmış, bu eserdeki hükümdarların özelliklerini övdükleri padişahlar veya devlet adamları ile kıyaslamışlar veya Şehnamede geçen efsanevi olaylara, esatiri kişilere çok çeşitli telmihlerde bulunmuşlardır. Övülen kişiler Şehnâme kahramanlarıyla karşılaştırılmış; Şehnamedeki olaylara, esatiri kahramanlara, efsanevi, olaylara, çeşitli nedenlerle yer vermişlerdir.
Bu bakımdan hem Şehname, hem Şehnamede anlatılan hadiseler, binlerce destansı öğeleri, tipleri, vb hem de şair olarak Firdevs’inin kendisi divan şairlerimizin şiirlerinde çok çok yer almışlardır. Şehnamede geçen her olay, her karakter, hemen her hadise vb. divan şiirine malzeme olmuştur denilebilir.
Divan şairleri Firdevsi’nin Şehnamesi’nin yanı sıra şairliğinden de söz etmişlerdir. Divan şairlerinin gözünde Firdevsi Şehnâme’yi yazmasından ötürü, ibretlik hikâyeler yazmış bir şair olarak kabul edilir.
Kim nazm iderdi Hazret-i Firdevsî olmasa
Şeh-nâme gibi kıssa-ı pür-pend ü ‘ibreti Sâbit
Hissedir kıssa-i Şeh-nâme ile Firdevsî
Ehl-i nazma ne kadar var idi hürmet-akdem Eşref Paşa [5]
Firdevsi, kimi defa şairlerin kendilerini kıyasladıkları kuvvetli bir destan şairi olarak anılır. Onun Şehnamesini ibretlerle dolu olarak yazdığından söz edilir. Üstelik bu eserini “sehl-i mümtenî” örneği bir eser olarak da kabul ederler. Fakat çoğu kez Firdevsi’den daha üstün bir şair olduklarını dile getirmek için de Firdevsi’den söz etmişlerdir.
Degülsen dâstân-ı tab‘umun takrîrine kâdir
Gerek Firdevsî-i dehr ü gerek Vassâf-ı devrân ol
Degül mi nazm u nesr-i kıssa-i Vassâf u Firdevsî
Koyan dünyâda resm-i Rüstem ü nâm-ı Nerîmânı Nev’î
Divan şairleri, genellikle Şehname, Firdevsî ve Gazneli Mahmud ‘u birlikte anmışlardır.
Âhirîn Mahmûd u Firdevs eşiğin Hakan tapın
Medh eden hazreti Firdevsî vü Hâkânîdir Şeyhî
Âhirîn Mahmûd u Firdevs eşiğin Hakan tapın
Medh eden hazreti Firdevsî vü Hâkânîdir Şeyhî [6]
Firdevsî bir akar suyıdı bâğ-ı nazımda
Ol itdi sühen âbını bu ravzaya icrâ Süheylî
Not : Beyit örneklerinin pek çoğu Hakan YEKBAŞ’ın Divan Şairinin Penceresinden Acem Şairleri - Turkish Studies www.turkishstudies.net/sayilar/sayi15/47yekbaşhakan2.pdf çalışmasından alınmıştır.
İran Esatirleri İle İgili Konular ve Linlerimiz
Feridun Kimdir ( Şehname'de Acem Hükümdarı) Divan Şiirinde Feridun
Cem - Cemşid-i Hurşit ( Divan Şiirinde Cem ve Tüm Özellikleri )
HÜSREV Ü ŞİRİN’DEN ŞAPURUN ŞİRİNİ TƏRİFİ VƏ XOSROVUN ONA AŞİQ OLMASI
KAYNAKÇA
[1] TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 13, sayfa: 126
[2] Hakan YEKBAŞ” Divan Şairinin Penceresinden Acem Şairleri” - Turkish Studies www.turkishstudies.net/sayilar/sayi15/47yekbaşhakan2.pdf
[3] Şahamettin Kuzucular, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/firdevsi-sehname-konulari-onemi-etkileri/74368
