Ebced ile Tarih Düşürme Geleneği İzah ve Örnekleri

 

Ebced Hesabı

Osmanlıca yazılışı : ebced :  ابجد

 

Ebced hesabının sözlük anlamları:  Ebced,  sözcüğü esasında Arapların kendi hece harflerini bellemek için ortaya çıkardıkları sekiz kelimenin ilkidir. Bu kelimeler sırası ile şunlardır: 'ebced', 'havvez', 'huttî, 'kelemen', 'sa'fes', 'karaşet', 'sehhaz', 'zazag.

 “ Arapça harfler ilâve edilmiş ve harflere, sıraya göre  birden ona sıraya göre de ondan yüze, onar onar, yüzden bine, yüzer yüzer olmak üzere birer sayı değeri verilmiş olan Arap harflerinin diziliş sırası ve bütünü.” [1]Şeklindedir.

Ebced hesabına, hesab-ı cümel de denmiştir.

Ebced Hesabı Nedir

Ebced hesabı, Arap Alfabesinde kullanılan bir tarih düşürme ve hesap sistemidir. Arap Alfabesinde alfabetik bir sayı sistemini kullanarak, kelimelerin sayısal değerini hesaplama sistemi olarak da tarif edilebilir

Arap alfabesinin eski harf sıralanışına göre her harf sayısal bir rakamla ifade edilir. Ebced terimi de zaten Arap alfabesindeki ilk dört harf olan elif, ba, cim, dal harflerinin okunuşundan  (E-B-Ce-D) türetilmiş bir sözcüktür.  Ebced sistemi adını böylece ilk dört harften almıştır. Bu sisteme göre Arap alfabesindeki her harf bir rakamla karşılanır.

“Arap alfabesiyle yazılan bir yazıdaki harflerin sayısal değerlerinden (cifr) tarih bilgisi gibi gizlenmiş bilgileri çıkarmaya yönelik çalışma yapanlar da olmuştur. Hâdiselerin vukuu zamanının tesbiti için harflere yüklenilen rakamsal değere denilir. Diğer bir tarif ile bir hadiseyi tarihlendirme için kullanılan ve rakamları harften ibaret olan bir hesaptır. Buna "cümlelerin hesabı" denilir.” [2]

Arap ebced hesabı İberî ve Aramî alfabesinden alınmıştır. Araplar 900 rakamına kadar varan İbrani alfabesinin sonundaki beş harf varyantını atarak Arap dilinin kendi telaffuzuna göre yeni bir harf ve rakamlandırma şekli eklemişler ve 1000 rakamını da gösteren müstakil bir harf daha eklemişlerdir. [3]

Ebced Hesabının  her harfinin sayısal değeri şöyledir.

Ebced hesabını akılda tutmak için bir anlamı olmayan ve Arap alfabesindeki harflerin eski dizilişini hatırlatıcı olarak kullanılan kelimelerden bir cümle oluşturulmuştur: bu 'ebced', 'havvez', 'huttî, 'kelemen', 'sa'fes', 'karaşet', 'sehhaz', 'zazag gibi 'kelimeler kullanılarak ebced in akılda tutulması sağlanır.

Ebced hesabı ulum-ı harfiye, esrarı huruf gibi bilgilere dayanarak büyücülükte de kullanılmıştır. Fakat edebiyatımızda ve İranlılarda bu hesap daha çok beyitler yoluyla tarih düşürme yöntemi olarak edebi bir değer de taşımıştır.  Bazı yazarlar kitaplarının içindekiler bölümünde veya akrostiş gibi şiir içine tarihleri gizlemek gibi denemeler yapmışlardır.

Ebced, cifr (şifrecilik), gizemcilik, büyücülük gibi işler için kullanılmasını İslam âlimleri sakıncalı bulmaktadır. Bu gayretler  bazı Kur’an ayetlerine aykırı bulunarak reddedilir ve sapkınlık olarak görülür.

Arap alfabesinde. Ebcede göre harflerin sırası ve değerleri şöyledir:

elif ?       1             Ha ?       8             sin ?     60           te ?       400

be ?      2             Tı ?        9             `ayn ?   70           peltek se ?        500

cim ?     3             yâ ?       10           fe ?      80           Hı ?        600

dal ?       4             kef ?     20           Sad ? 90           zel ?       700

he ?        5             lâm ?     30           kaf ?     100         Dad ?                 800

vav ?     6             mim ?    40           ra ?        200         Zı ?        900

ze ?        7             nun ?    50           şın ?     300         ğayn ? 1000

 

Yukarıdaki tabloda ebced alfabesinde bulunmayan harflerin sayısal değerleri tıpkı elif de olduğu gibi 1 sayısı değerindedir. Arapçada kullanılmayan ve özellikle Farsca'dan alınıp Osmanlıcada kullanılan pe, çim, je, gaf harfleri sırasıyla be, cim, ze ve kef’e eşit sayılır. Farsca da “ g “ sesine karşılık gelen ve Kâfi Farsi denilen harf ( 20 ) rakamı değerinde kabul edilir.

 

EBCEDİN KULLANILDIĞI YERLER 

 

Ebced Hesabı Özel notlar ve ticarî ilişkilerde kullanılmıştır.

“Meselâ: 100 akçe alacağı olan birisi alacaklı olduğu kişiye bir kâğıt üzerinde bir kaf harfi yazıp gönderince hem alacağını istemiş, hem de konuyu aracıdan saklamış oluyordu.”[4]

Sembolizmde

   “ İki veya daha fazla kelimenin sayı değerlerinin aynı olmasından istifadeyle birini söylemekle diğeri kastedilmiş kabul edilerek halk arasında kullanılagelmiştir. Meselâ: “Muhammed” kelimesi 92′dir. “Aman’ kelimesi de 92′dir. “Mevlevî” kelimesi de 92′ ettiğinden bu kavramlar arasında bir alaka kurulmuştur.” [5][6]

Çocuğa isim verilirken

 “   Doğum tarihinin bir kelime veya bir, iki isimle belirlenmesidir. Hangi isimler çocuğun doğduğu seneyi ebced hesabıyla verirse, o isimlerden biri çocuğa verilmiştir. Meselâ: H. 1311′de doğan çocuğa “Mahmud Bahtiyar”, “Süleyman Hurşid”, “Yusuf Mazhari’, “Ömer Rıza” ve “Recep Servet” gibi isimlerden biri verilebilir. Çünkü bunların her biri 1311 etmektedir.” [7]

 

Kitap ve Makalelerde Ebced

Osmanlı Edebiyatı geleneğinde telif ve tercüme eserlerin, giriş, takdim ve hitame sayfaları ile numara almayan sayfalar hep ebced alfabesine göre numaralandırılmıştır. Kitapların ay ve sene kayıtları, yazı bölümleri ve madde başlıkları hep ebced düzenine göre tanzim edilmiştir. Kitapların sonunda eserin bittiği tarih ebced hesabı tarihi düşürülmüştür.

“Resmi devlet kayıtlarında: Devlet arşivlerinde yer alan birçok resmî belgeler, tutanaklar, fezleke ve mazbatalar, tarihler başta olmak üzere vak’anüvist kayıtları, vakıf kayıtları ile sayım ve döküm hesapları bu hesaba göre tanzim edilmiştir.” [8]

İlimlerde

 Fizik, matematik, geometri ve astronomide Sa’fas” kelimesinin harfleri sıkça kullanılmıştır. Astronomide büyük rakamlar “ğayn” harfinin birkaç tekrarı ile ifade edilmiştir.

Ebced hesabı, musikide de kullanılmış sesler ve perdeleri ebced alfabe düzeninde  “ebced notası” ile belirlenmiştir.

Ebced hesabı mimarlıkta da kullanılmıştır. Örneğin, “Süleymaniye’de zeminden kubbe üzengi seviyesi 45, kubbe alemi 66 arşın yüksekliktedir. Ebced’e göre “Âdem’ 45, “ALLAH” lafzı da 66 etmektedir. Yine Selimiye’de de kubbeyi taşıyan 8 ayağın merkezlerinden geçen dairenin çapı 45 arşındır. Kubbe kenarı zeminden 45, minare âlemi buradan itibaren 66 arşındır. Süleymaniye ve Selimiye’nin görünen silüetleri 92 arşındır ki, bu da “Muhammed” kelimesinin ebced karşılığıdır.”  [9]

Cifr (şifrecilik) ve Vefk ilimlerinde

    Ebced hesabı ayrıca cifr, vefk gibi ilimlerde, astrolojide, define aramada, define saklamada, define haritalarında muska yazma, büyü, büyücülük şifre vb alanlarda da kullanılmıştır.

 

Tasavvuf ve Din ilimlerinde

    Ebced hesabının tasavvuf ve din ilimlerinde kullanıldığına şahit olmaktayız. Özellikle “Kelime-i Tevhid” veya “Esmâ-i Hüsna”dan bir ismin kaç kere zikir edileceği ebced tablosuna göre tayin edilir. Kur’an tefsirlerinde ve hatta Kadir gecesinin tayininde de ebcedin kullanıldığını bilmekteyiz.

 

Tarih düşürmede

    Ebced hesabının en fazla kullanıldığı yer hiç şüphesiz tarih düşürmedir.

Bunun için o olayın tarihini verecek ustalıklı bir kelime veya mısra söylenir ki, hesaplandığında o olayın tarihi ortaya çıkar. “Tarih düşürme sanatı” adı verilen bu sanat divan edebiyatı boyunca kullanılmış ve kitabelerde yer almıştır.

 

Eski ve gelecek olayların tarihlerini bulmada

    Kur'an ve hadislerden yapılan çıkarımlarla geçmiş ve gelecek olaylara ait tahminler yapılmıştır. İstanbulun Fethinin “beldetun tayyibetun…” cümlesinden, kıyametin tarihinin bir hadis metninden çıkartılması gibi. (bkn. Kıyamet) [10]

 

EDEBİYATTA EBCED HESABI VE TARİH DÜŞÜRME 

Türk edebiyatında ebced hesabına göre tarih düşürme geleneği oluşturulmuş, şairlerin hayatlarını anlatan şuara tezkirelerinde şairlerin doğum ve ölüm yıllarını gösterecek şekilde ebced hesabı ile tarihler düşüren beyitler ve mısralar yazılmıştır.

Arap ve Osmanlıca harflerin karşılık geldiği sayısal değerleri özel şekilde birleştirerek bir olayın oluş tarihini belirtmeye 'ebced hesabıyla tarih düşürmek' veya daha kısaca 'tarih düşürmek' adı verilir. Ancak bu birleştirme bazen karmaşıktır ve tarih düşürmenin çeşitli yöntemleri ve yolları vardır.

Ebced hesabı ile tarih düşürme geleneği daha çok doğum, ölüm, savaş barış, han hamam, saray, cami, gibi yapıların yapıldığı tarihi belli edebilecek cümleler, mısralar beyitler yazma şeklinde yapılmıştır. Ayrıca bazı tercüme ve telif eserlerin bitiriliş tarihleri de ebced hesabı ile bu şekillerde dile getirilir.

Vaz’ edip şakkı kalem Nabi dedi tarihini

Eylesün Allah kabul evkâf-ı sadr ı ekremi     Nabi

Bu beyitteki ebced hesabına göre toplam 1115 sayısı çıkmaktadır.

 

Gevheri bahri remeldir İzzetâ tarihi tam

Kıldı camî mescidi Tersanede Mahmut Han     Keçecizade İzzet Molla [11]

Bu beyit Mahmut Han'ın tersanede yaptırdığı caminin bitiş tarihi olan 1236 yılına tarih düşürülmüştür.

 

İLGİLİ LİNKLERİMİZ

• Ebced Han Ebced Okuyan
• Ebced Hesabı Nedir Nasıl Yapılır ve Hesaplanır
• Ebced ile Tarih Düşürme Geleneği İzah ve Örnekleri
• Ebced Nedir Hesabı Cümel ve Ebced Hesabı Nasıl Yapılır.
• Ebcedin Sırrı
• DÜ-BÂLÂ: DÜ- TÂ NEDİR.

 

KAYNAKÇA 

• [1] https://www.osmanice.com/osmanlica-6172-nedir-ne-demek.html
• [2] https://tr.wikipedia.org/wiki/Ebced_hesab%C4%B1
• [3] Aslan Tekin, Edebiyatımızda Terimler , Elips Yayınları, 2006, Ankara, shf, 102-103
• [4] https://tr.wikipedia.org/wiki/Ebced_hesab%C4%B1
• [5] https://tr.wikipedia.org/wiki/Ebced_hesab%C4%B1
• [6] İsmail Yakıt, Türk-lslam Kültüründe Ebced Hesab ve Tarih Düşürme, ötüken Ist. 1992.
• [7] İsmail Yakıt, Türk-lslam Kültüründe Ebced Hesab ve Tarih Düşürme, ötüken Ist. 1992.
• [8] İsmail Yakıt, Türk-lslam Kültüründe Ebced Hesab ve Tarih Düşürme, ötüken Ist. 1992.
• [9] İsmail Yakıt, Türk-lslam Kültüründe Ebced Hesab ve Tarih Düşürme, ötüken Ist. 1992.
• [10] https://tr.wikipedia.org/wiki/Ebced_hesab%C4%B1
• [11] Aslan Tekin, Edebiyatımızda Terimler , Elips Yayınları, 2006, Ankara, shf, 102-103

 

Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.

 BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya s_kuzucular@hotmail.com