Ebced ile Tarih Düşürme Geleneği İzah ve Örnekleri

Ebced kelimesi, Arap alfabesindeki harflerin kolay ezberlenebilmesi için, harflerin birleştirilmesiyle meydana gelen 8 anlamsız kelimenin ilkidir. 8 anlamsız kelime soldan sağa doğru şöyle sıralanır: Ebced Hevvez, Hutti, Kelemen, Sa’fas, Karaşet, Sehaz ve Za-zağ. Son kelime “Zazığlen” veya “Zazağlen”

Ebced Hesabı, Arap Alfabesinde kullanılan bir tarih düşürme ve hesap sistemidir. Arap Alfabesinde alfabetik bir sayı sistemini kullanarak, kelimelerin sayısal değerini hesaplama sistemi olarak da tarif edilebilir

Arap alfabesinin eski harf sıralanışına göre her harf sayısal bir rakamla ifade edilir. Ebcede terimi de zaten Arap alfabesindeki ilk dört harf olan elif, ba, cim, dal harflerinin okunuşundan (E-B-Ce-D) türetilmiş bir sözcüktür. Ebced sistemi adını böylece ilk dört harften almıştır. Bu sisteme göre Arap alfabesindeki her harf bir rakamla karşılanır.

“Arap alfabesiyle yazılan bir yazıdaki harflerin sayısal değerlerinden (cifr) tarih bilgisi gibi gizlenmiş bilgileri çıkarmaya yönelik çalışma yapanlar da olmuştur. Hâdiselerin vukuu zamanının tespiti için harflere yüklenilen rakamsal değere denilir. Diğer bir tarif ile bir hadiseyi tarihlendirme için kullanılan ve rakamları harften ibaret olan bir hesaptır. Buna "cümlelerin hesabı" denilir.” [1]

Arap ebced hesabı İberî ve Aramî alfabesinden alınmıştır. Araplar 900 rakamına kadar varan İbrani alfabesinin sonundaki beş harf varyantını atarak Arap dilinin kendi telaffuzuna göre yeni bir harf ve rakamlandırma şekli eklemişler ve 1000 rakamını da gösteren müstakil bir harf daha eklemişlerdir.[2]

Ebced alfabe düzeninin harfleri 1′den 9′a, 10′dan 90′a, 100′den 1000′e doğru numaralandırılır.

Arap alfabesinde. Ebcede göre harflerin sırası ve sayısal değerleri şöyledir:

Elif ا      1            Ha ح      8            sin س    60          te ت      400

Be ب     2            Tı ط       9            `ayn ع  70          peltek se ث       500

Cim ج    3            yâ ي      10          fe ف     80          Hı خ       600

Dal د      4            kef ك    20          Sad ص  90          zel ذ      700

He ه      5            lâm ل    30          kaf ق    100        Dad ض                800

Vav و     6            mim م   40          ra ر       200        Zı ظ       900

Ze ز       7            nun ن   50          şın ش    300        ğayn غ 1000

Yukarıdaki tabloda ebced alfabesinde bulunmayan harflerin sayısal değerleri tıpkı elif de olduğu gibi 1 sayısı değerindedir. Arapçada kullanılmayan ve özellikle Farsçadan alınıp Osmanlıcada kullanılan pe, çim, je, gaf harfleri sırasıyla be, cim, ze ve kef’e eşit sayılır. Farsçada “ g “ sesine karşılık gelen ve Kâfi Farsi denilen harf ( 20 ) rakamı değerinde kabul edilir.

Eskilerin “hisâb el-cümel” dedikleri, ebced hesabının dört çeşidi vardır: “Büyük”, “en büyük”, “küçük” ve “en küçük” ebced hesabı. Kullanıldığı Yerler Ebced alfabe düzeninde her bir harfin bir rakama tekâbül etmesi keyfiyeti, Türk-İslâm kültüründe, hemen hemen her sahaya yayılan bir kullanımı ortaya koymuştur. Rakamla ifade edilecek şeyler yazıyla, yazıyla ifade edilecek şeyler de rakamla sembolize edilir olmuştur.

Ebced hesabını akılda tutmak için bir anlamı olmayan ve Arap alfabesindeki harflerin eski dizilişini hatırlatıcı olarak kullanılan kelimelerden bir cümle oluşturulmuştur: bu 'ebced', 'havvez', 'huttî, 'kelemen', 'sa'fes', 'karaşet', 'sehhaz', 'zazag gibi 'kelimeler kullanılarak ebced in akılda tutulması sağlanır.

Ebced hesabı ulum-ı harfiye, esrarı huruf gibi bilgilere dayanarak büyücülükte de kullanılmıştır. Fakat edebiyatımızda ve İranlılarda bu hesap daha çok beyitler ve mısralar yoluyla tarih düşürme yöntemi olarak edebi bir değer de taşımıştır. Bazı yazarlar kitaplarının içindekiler bölümünde veya akrostiş gibi şiir içine tarihleri gizlemek gibi denemeler yapmışlardır.

Ebced, cifr (şifrecilik), gizemcilik, büyücülük gibi işler için kullanılmasını İslam âlimleri sakıncalı bulmaktadır. Bu gayretler bazı Kur’an ayetlerine aykırı bulunarak reddedilir ve sapkınlık olarak görülür.

EBCED HESABI İLE TARİH DÜŞÜRME

Tarih düşürme, herhangi bir olayın tarihini ebcedin sayı değerleriyle saptama işidir. Harflerinin toplamı belirli bir hicret yılını gösteren sözcük, bir tamlama bulmak; tümce, mısra ya da beyit düzmek yoluyla yapılır.

Belirli bir tarihi gösteren söz ve deyişlere "tarih", yapılan işe "tarih düşürme" ya da "tarih koymak, tarih çekmek, tarihlemek", tarih düşürene de "tarihçi (müverrih)" denir. Tarih düşürme işi Osmanlı geleneğinde Özel notlar, semboller, sembolik ifadeler, han hamam, saray, cami bedesten vb gibi yapıların başlangıç ve bitiş tarihlerini göstermek için, ölenlerin ölüm ve doğum tarihler, kitapların bitiş tarihi, göreve başlama veya ayrılma günleri, edebiyatta şairlerin doğum ve ölüm günlerini belli etmek için yapılmıştır. Buna rağmen Evlenme, doğum, bir göreve atanma gibi günlük olaylar için de tarih düşürülmüştür.

Osmanlı Edebiyatı geleneğinde telif ve tercüme eserlerin, giriş, takdim ve hitame sayfaları ile numara almayan sayfalar hep ebced alfabesine göre numaralandırılmıştır. [3]

Örneğin 1310’da doğan çocuğuna bir baba, Ömer Nazmi adını koymuştur. Bu sözcükler 1310 doğum yılını göstermektedir:

ﻰﻣﻆﻧﺭﻣﻋ ( Ömer Nazmi)

ﻉ = 100

ﻡ = 40

ﺭ = 200

ﺭ

ﻢ = 40

ﻯ = 10

310

1000

 Fatih’in Uzun Hasan’ı yendiği tarihi gösteren: ﺍﺯﻴﺯﻋ ﺍﺭﺼﻧ ﷲﺍ ﻚﺭﺼﻧﻴﻮ =

 Timur’un Sivas’ı yakıp yıktığı tarih: ﺐﺍﺮﺨ = 80 ( Harâb) [4]

Kitap ve Makalelerde

Osmanlı Edebiyatı geleneğinde telif ve tercüme eserlerin, giriş, takdim ve hitame sayfaları ile numara almayan sayfalar hep ebced alfabesine göre numaralandırılmıştır. Kitapların ay ve sene kayıtları, yazı bölümleri ve madde başlıkları hep ebced düzenine göre tanzim edilmiştir. Kitapların sonunda eserin bittiği tarih ebced hesabı tarihi düşürülmüştür.

“Resmi devlet kayıtlarında: Devlet arşivlerinde yer alan birçok resmî belgeler, tutanaklar, fezleke ve mazbatalar, tarihler başta olmak üzere vak’anüvist kayıtları, vakıf kayıtları ile sayım ve döküm hesapları bu hesaba göre tanzim edilmiştir.” [5]

DİVAN ŞİİRİNDE EBCED HESABI VE TARİH DÜŞÜRME

Harfleri ebced hesabınca bir hadisenin vuku bulduğu tarihi gösterecek şekilde beyit ya da mısra cümle yazma işine tarih düşürme denir. Bunun için o olayın tarihini verecek ustalıklı bir kelime veya mısra söylenir ki, hesaplandığında o olayın tarihi ortaya çıkar. “Tarih düşürme sanatı” adı verilen bu sanat divan edebiyatı boyunca kullanılmış ve kitabelerde yer almıştır. Türk edebiyatında ebced hesabına göre tarih düşürme geleneği oluşturulmuş, şairlerin hayatlarını anlatan şuara tezkirelerinde şairlerin doğum ve ölüm yıllarını gösterecek şekilde ebced hesabı ile tarihler düşüren beyitler ve mısralar yazılmıştır.

Arap ve Osmanlıca harflerin karşılık geldiği sayısal değerleri özel şekilde birleştirerek bir olayın oluş tarihini belirtmeye 'ebced hesabıyla tarih düşürmek' veya daha kısaca 'tarih düşürmek' adı verilir. Ancak bu birleştirme bazen karmaşıktır ve tarih düşürmenin çeşitli yöntemleri ve yolları vardır.

Ebced hesabı ile tarih düşürme geleneği daha çok doğum, ölüm, savaş barış, han haman, saray, cami, gibi yapıların yapıldığı tarihi belli edebilecek cümleler, mısralar beyitler yazma şeklinde yapılmıştır. Ayrıca bazı tercüme ve telif eserlerin bitiriliş tarihleri de ebced hesabı ile bu şekillerde dile getirilir.

Divan şiirinde manzum olarak Tarih Düşürme ve hesaplama üç şekilde olur

Tarih mısrasını oluşturan bütün harflerin ebced alfabesindeki sayı kıymetleri hesaba katılırsa buna TAM, sadece noktalı harflerin sayı kıymeti hesaba katılırsa buna MU’CEM, sadece noktasız harfler hesaba katılırsa bun MÜHMEL  denir.

Şair vezin zorlamasından veya sanat kaygısından dolayı bu üç yolla da ebced ve tarih düşüremiyorsa bu defa Ta'miye denen başka çeşit bir tarih düşürme yöntemine başvurur. Şairler bu tür manzumelere tarih kendilerine de müverrih demişlerdir. Şair hangi usulden tarih düşürmüşse bunu makta beytinde belirtmeyi uygun görür.

Mu’cem-i muhmel Sururi, yaz iki tarihi tam ( Sururi)

• Gelmiş idi cami‘e bir bi-namaz
• Sârik imiş kim yiye yazdı dayak
• Söyledi târihini kayyim anın
• Kaçdı pabuç hırsızı yalın ayak

Son mısraının bütün harflerinin değerleri toplanınca 1212 sayısı elde edilir.

Cihândan göçdü bülbül hâce kondu Adn-i âlâya

Adn’i’nin ölüm tarihini düşüren bu mısra( 1227) “ Tam Tarih Düşürme “ örneğidir.

 Bir mısraının veya beyitin sadece Arap alfabesinin noktalı harflerinin hesaba katılması ile tarih düşürülmesidir. Buna 'cevher', 'cevherin', 'mu'cem' ve 'menkut' adları da verilir ve tarih düşüren kimse bu kelimelerden birini şiirinde kullanmak suretiyle tarih düşürme türüne işaret düşer. [6]

• Güş iden tarihi menkutum güler ahvâline
• Kıldı Vehbi nüş-i sebha ile kendin maskara

beyitinin son mısraında bulunan noktalı Arapça harflerinin değerlerinin toplamı 1204 olur ki bu Vehbi'nin kendini maskara ettiği tarihi verir.

• Âlemi câvide giti rûh-ı Şeyh- i Mevlevi1353
• 
  
• Mu’cem mücevher tarih düşürme örneğidir.
• 
  
• Fer verir mühr ile Galip gibi Paşa sadre
• Noktasız harfleri hesaba katılan

MÜHMEL  TARİH DÜŞÜRME ÖRNEĞİDİR. Yani ilk iki mısrada noktalı, diğerlerinde noktasız harfler hesap edilmiştir. [7] Noktasız Arapça harflerin değerlerinin toplamı 1239 olur ve bu tarih Galib Paşa'nin sadrazam olduğu Hicri yıl tarihidir

Senin sinin Sürûri geldi kırka     1205  ( Sururi)

Bin iki yüz on altıda alıp Mısrı benâm olduk   1216 ( Sururi)

Tarih düşürme yöntemlerinin pek çok ayrı çeşitleri de vardır. Bazen bir beytin her iki mısraı ayrı yarı tarih düşürebilir. Bunlardan biri de Du'ta tarih düşürmedir. Du'ta tarih düşürme: Bir beyitin her iki mısraında da ayni tarih bulunur yani iki değişik şekilde tarih düşürülür. ( BKZ DÜ-BÂLÂ: DÜ- TÂ NEDİR. )

Örneğin

• Ben de Nevres söyledim sal-i zafer tarihini
• Kal'a-i Sivastopol alındı seyf-i harb ile

Burada 'tarih-i tam' usulu kullanılarak birinci mısradaki harf değerleri 1271 tarihini verir ve yine ayni usulle ikinci mısra da 1271 tarihini gösterir   

• Kırkları her halde Mevlâ muînî eyleye
• Sinn’i kırk oldu Cenâbı Şah Selîmin bu sene = 215   ( Sururi)

Bu beyitte her mısra ayrı ayrı tarih düşürmüştür. 

• Sururi’nin bu beytinin her iki dizesi de ebced hesabına göre 1215 rakamına tekabül etmektedir.

TARİH DÜŞÜRME ÖRNEKLERİ

• Vaz’ edip şakkı kalem Nabi dedi tarihini
• Eylesün Allah kabul evkâf-ı sadr ı ekremi        Nabi
• Bu beyitteki ebced hesabına göre toplam 1115 sayısı çıkmaktadır.

Gevheri bahri remeldir İzzetâ tarihi tam

• Kıldı camî mescidi Tersanede Mahmut Han Keçecizade İzzet Molla [8]

Bu beyit Mahmut hanın tersanede yaptırdığı caminin bitiş tarihi olan 1236 yılına tarih düşülmüştür. Tarih düşürmelerde bazen iki mısranın toplamı bir tarihi verebilir: Örneğin

• Yâd-i ân-i vefâtı olmak için
• Beyt-i âtî çekildi imlâya
• R’uh-i Safvet edip de azm-i ulâ
• Oldu vasıl Rızâ-yi Rahmâna      = 1329

Beyitlerinde Süud’ul Mevlevi Bey, ( Pederinin ölüm tarihini iki beyitte düşürmüştür. )[9]

• Hânım Hâfız Ahmede bâtıl hak mahfuz bâd( Mısrasındaki her kelime ebced hesabından 1041 göstermektedir.)
• Bir, iki, iki delik
• Abdulmecid oldu melik

Şair veya ebced-han (ebced söyleyen kimse), beytin ilk mısraında lugazlı (bulmacalı, bilmeceli, şifreli ve esprili) bir tarih düşürme sanatı sergilemiştir: Bir (1), iki (2), iki delik (55), yani 1255 [10]

Tarih düşürmeleriyle şöhret bulan Sururi ölünce ona da bir tarih düşürülmüştür. "Sururi’nin vefatı bais-i hüzn oldu ahbaba" 1229

• Gökten Nazire indi sihamı kazasına
• Nef’i diliyle uğradı hakkın belasına

Bu beyit Miladi 1635 yılında idam ettirilen Nef’inin eski takvime göre ölüm yılına tarih düşürülmüştür.

İLGİLİ LİNKLERİMİZ

• Ebced Nedir Ebced Hesabı Nasıl Yapılır Hesabı Cümel
• Ebced Han Ebced Okuyan
• Ebced ile Tarih Düşürme Geleneği İzah ve Örnekleri
• Ebced Hesabı Nedir Nasıl Yapılır ve Hesaplanır
• Cevher Nedir Ebced Hesabında Cevher ve Cevherin 
• Ta'miye Nedir Ebced Hesabı İle Muammalı Tarih Düşürme
•  MÜHMEL NEDİR

KAYNAKÇA

• ^{[1] https://tr.wikipedia.org/wiki/Ebced_hesab%C4%B1}
• ^{[2] Aslan Tekin, Edebiyatımızda Terimler , Elips Yayınları, 2006, Ankara, shf, 102-103}
• ^{[3] EBCED HESABI NEDİR NASIL YAPILIR VE HESAPLANIR, https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=32037}
• ^{[4] Kemal Ottoman EBCED, İLM-İ CİFR VE REMİL , gizlimi.com/ebced-ilm-i-cifr-ve-remil/ebcedle-tarih-dusurme}
• ^{[5] İsmail Yakıt, Türk-lslam Kültüründe Ebced Hesab ve Tarih Düşürme, ötüken Ist. 1992.}
• ^{[6] Ebced Maddesi, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt 1, s.493}
• ^{[7] Tahir’ül Nevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun Kitabevi, İstanbul 1973, shf147}
• ^{[8] Aslan Tekin, Edebiyatımızda Terimler , Elips Yayınları, 2006, Ankara, shf, 102-103}
• ^{[9] Tahir’ül Nevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun Kitabevi, İstanbul 1973, shf147}
• ^{[10] https://www.osmanlica.gen.tr/sablon_1.asp?id=10&bol=2&gr=&knb=Ebced%20HakkD}

Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.

 BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM veya s_kuzucular@hotmail.com