Fatma Aliye Hayatı Eserleri İlk Kadın Romancı
FATMA ALİYE
Fatma Aliye ( d. 22 Ekim 1862 İstanbul, ö. 13 Temmuz1938 İstanbul ) Türk ve İslam edebiyatının İlk kadın romancı ve ilk kadın felsefecisi, ilk kadın roman mütercimimiz ve hakkında ilk monografi yazılan edebiyatçımızdır. Fatma Aliye Hanım, Ahmet Cevdet Paşa’nın kızı, ilk Osmanlı kadın feministlerden Emine Semiye'nin ablası, tiyatro ve sinema oyuncusu Suna Selen'in de anneannesidir. [1] Fatma Aliye Hanım, Ahmet Cevdet Paşa’nın Sedat, Fatma Aliye ve Emine adlı üç çocuğundan ikincisidir. Ahmet Cevdet Paşa’nın kızları soyadı kanunun çıktıktan sonra dedeleri İsmail Ağa, Topuzoğlu sülalesinden Ayşe Sümbül Hanım’la evlendiği için büyük dedelerinin lakaplarını soyadı olarak benimsemişler ve Topuz soyadını almışlardı. [2]
1862′de İstanbul’da doğan Fatma Aliye hanımın doğum tarihinin 1862 yılı olduğu kesinken doğum günü hakkında farklı tarihler verilmektedir. Buna rağmen yazarın 1862 tarihinde 9 [3] veya 22 Ekimde doğmuş olduğu anlaşılır. [4]Doğduğu gün hakkında çelişkiler varsa da Ekim ayında doğmuş olduğu anlaşılmaktadır.
1862′de İstanbul’da doğan Fatma Aliye önemli tarihçi, yazar, bilim ve devlet adamı Ahmet Cevdet Paşa ‘nın kızıdır. Değerli bir devlet adamı idareci tarihçi ve yazar olan babası Ahmet Cevdet Paşa [5] onun iyi yetişmesi için özel önem vermiş Fransızca ve Osmanlıcayı özel öğretmenler ve özel eğitimlerle öğrenmiştir. Babasının konağında özel öğretmenlerden Fransızca, tarih, edebiyat ve felsefe derslerini almış, ağabeyi Sedat’a ders veren hocalardan da büyük ölçüde istifade etmişti.[6] İleri düzeyde Fransızca öğrenmiş özel hocalardan aldığı eğitimle Fransızcadan Türkçeye çeviriler yapabilecek düzeyde Fransızca öğrenmişti. Babasının resmî görevleri dolayısıyla Halep , Yanya, Şam ve Beyrut vilâyetlerinde yaşamak ve oraları gözlemlemek fırsatını da bulmuştu.
Onun edebiyat hocası ise Ahmet Mithat Efendi olmuş, Ahmet Mithat Efendi onu manevi kızı olarak okurlara duyurmuştu. Fatma Aliye Hanım’ın gençlik yıllarında felsefeye merak sarmıştı. Bu merak onun ilk kadın felsefecimiz olmasını sağlayacaktı. Fakat erken yaşta evlenmiş ve kocası onun edebiyat felsefe ve çevirmenlik yapmasına pek izin vermeyecekti. Fatma Aliye Hanım, 17 yaşında iken 1877-78 Osmanlı Rus harbinde Plevne Savunması kahramanı Gazi Osman Paşa'nın yeğeni Kolağası Faik Bey ile evlendi. 1879[7]
Bu evlilikten ve dört kızı olmuştu. (Hatice, Ayşe, İsmet, Nimet)[8] Fırsat buldukça kocasından gizli olarak kitap okuyup, çalışmalarını sürdürmek istemekteydi. Fakat kocası kolağası Faik Bey, roman okumasına karşı çıkmakta hatta okuduğu kitapları yırtabilecek kadar şiddet gösteriyordu. “Fatma Aliye, suskun bir direnişle yazmayı da okumayı da sürdürür “ [9] Evlendikten on yıl sonra kocasının tutum değiştirmesi ve izin vermeye başlaması ile çevirmenlik, edebiyat ve felsefe ile ilgilenmeye başlamıştı.
Fatma Aliye Türk edebiyatının ve İslam coğrafyasının ilk kadın romancısı olarak tanınır. Kadınların edebiyatla, sanatla ve yazarlıkla uğraşmasını tuhaf karşılandığı bir dönemde babasının yolundan giderek babasının da ilgi alanı olan konulara eğilmiş bir yazarımız olmuştu. Edebiyatımızda roman yazan ilk kadın Zafer Hanım'dır. Zafer Hanım’ın 1877 yılında yayımlanan” Aşk-ı Vatan “ adlı bir romanı edebiyatımızda bir kadın tarafından yazılmış ilk romandır. Fakat Fatma Aliye Hanım beş tane roman yazmış olduğundan ilk kadın romancımız kabul edildi.
Yazarlık hayatına Georges Ohnet'in “Volonté “ adlı romanını “ Meram” adıyla 1889 yılında Türkçeye çevirmesi ile başladı. Bu romanı “Bir Hanım” imzasıyla yayımlandı. Bu çeviri Türk edebiyatında bir kadının yaptığı ilk çeviri eser olarak yankı buldu. Servet (31 Kânunusâni 1305 / 12 Şubat 1890) ve Tercümân-ı Hakîkat gazetesinde (5 Receb 1307 / 25 Şubat 1890) tefrika edilen bu tercüme eserin bir kadına ait olması münasebeti ile çok dikkat çekmişti. [10]
Fatma Aliye'nin bu çabası Ahmet Mithat Efendi tarafından Tercüman-ı Hakikat gazetesinde övüldü. Üstelik bu eseri ile babasının da dikkatini çekmeyi başarmıştı. Bu eseri sayesinde babasından dersler almaya ve onunla tartışmaya fırsat bulmuş oluyordu. Devrin en ileri düzeydeki ilim adamlarından biri olan babası ile felsefi tartışmalara girmeye, babası ve babasının arkadaşları ile İslam Felsefesi tasavvufu ile batı felsefesi üzerinde tartışmalar içine girecek düzeye ulaşmıştı. Bu çalışmalar ve tartışmalar soncunda yazacağı felsefe kitabının içeriği de belli oluyordu. “Babasıyla birlikte Aristotales ve Platon ile İbn-i Rüşt ve Gazali’nin felsefelerini karşılaştırıyordu.1904′te ilk felsefe tarihini yazdı. Thales’le başlayıp ilk çağ felsefesini anlattığı bu kitabın ikinci bölümünü İslâm Felsefesine ayırdı”
Fakat önemli bir sorunu vardı erkek egemen bir toplumda yaşıyor ve eserlerinde adını kullanamıyordu. Bu bakımdan eserlerinde “Bir Hanım,” “ Meram Muharriri “ “ Bir Kadın” “ Aliye “ gibi isimler kullanmak zorunda kalıyordu.
Ona yazma isteği aşılayan Ahmet Mithat Efendi’nin teşviki ile roman yazmaya da karar vermişti. Roman yazma aşamalarında Hocası Ahmet Mithat Efendi ve Babası Ahmet Cevdet Paşa’dan da destek alabiliyordu. 1891 yılında Ahmet Mithat Efendi ile birlikte Hayal ve Hakikat adlı romanı yazdı. “Romanın kadın ağzından olan kısmı Fatma Aliye Hanım'ın, erkek ağzından olan kısmı Ahmet Mithat Efendi'nin kaleminden çıkmıştı. Eser, Bir kadın ve Ahmet Mithat imzasıyla yayımlandı..” [11]
1892 yılında Muhadarat adlı ilk romanını “ Aliye “ adıyla yayımladı. “Bu romanında bir kadının ilk aşkını unutamayacağı inancını çürütmeye çalışmıştı”
Fatma Aliye Hanım, 1897 yılında 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı'nda yaralanan askerlerin ailelerine yardım amacıyla Tercüman-ı Hakikat gazetesinde yazılar yazmaya başlamıştı. Nisvan-ı Osmaniye İmdat Cemiyeti adlı bir dernek kurdu. Bu dernek, ülkedeki ilk resmi kadın derneklerinden biri oluyordu. Fatma Aliye Hanım, Hilal-i Ahmer Cemiyeti'nin de ilk kadın üyesi olarak görev aldı. [12] [13]
1899 yılında yayımlanan Udi adlı romanı bir anlamda Fatma Aliye’nin iç dünyasının dile gelen ifşası oluyordu. Bu romanı bir vakitler babasının da valilik yaptığı görevli olarak gittikleri Halep’te iken yazdı “1899 yılında yayımlanan Udi romanında, zorla evlendirildiği kocasıyla mutsuz bir evlilik sürdüren bir kadının müzikte imkân arayışı.” [14]Hayatını kazanmak amacıyla dersler vermesi konusu dönemine göre oldukça sade bir dille anlatılmıştı.
Hayal ve Hakikat adlı romanını Ahmet Mithat Efendi ile birlikte yazmışlardır. Bu romandan sonra Ahmet Mithat Efendi onu romancı ve manevi kızı olarak tanıtmaya çalışır. Ahmet Mithat Efendi yazılarında onu tanıtırken “Ahlaken de örnek alınacak münevver bir Türk Hanımı “olarak tanıtmıştı
1893 yılında Ahmet Mithat Efendi “Bir Osmanlı Kadın Yazarın Doğuşu (Bir Muharrire-i Osmaniye'nin Neşeti) adlı kitab yayımlayarak Fatma Aliye Hanım’ın ününü arttırdı. Bu kitap Fatma Aliye'nin kendisini anlattığı mektuplarından oluşmaktaydı. [15]
“'Vedâd' ve 'Vefa' adlarını taşıyan diğer bir aşk romanı iki bölümden oluşur. İlk bölümde aşk kadın karakter Vedâd'ın gözünden anlatılır. İkinci bölüm Vefa'nın -erkek karakterin- yazdığı bir mektup ile başlar; sonra da Ahmet Mithat tarafından kaleme alınmış öğreticilik kaygısı olan bir makale ile sona erer. Vefâ, kendi dilini konuşabilmekteyken, Vedâd'ın dili, mimetik eril arzunun ödünç alınışıyla seslendirilir. “ [16]
Fatma Aliye Hanım, Enin, Levayih-i Hayat adlı diğer romanlarında haklarını aramaya çalışan para kazanan, erkeğe ihtiyaç duymayan kadın kahramanların öykülerini dile getirdi. Bu romanlarında çağına göre feminist olmaya çalışan bir tutum içindeydi.
Bu bakımdan İlk kadın romancımız, ilk kadın felsefecimiz, edebiyatımızda ilk kadın çevirmen olarak tanınan Fatma Aliye, kadın hakları ve kadın-erkek eşitliğinden ilk kez bahseden, romancımız olma özelliğini de taşımaktadır. Fatma Aliye Hanım için söylenebilecek bir başka hakkında ilk monografi yazılan ilk yazar olmasıdır. Ahmet Mithat Efendi onun hakkında “Fatma Aliye Hanım Yahut Bir Muharrire-i Osmaniye'nin Neşeti (1893) adlı bir inceleme yazmıştı.
Birçok makalesi “Mütercime-i Meram” adıyla yayınlandı. Nisvân-ı İslâm adlı anı kitabı Fransızca, İngilizce ve Arapçaya, Udî adlı romanı Fransızcaya çevrildi.[17]
Fatma Aliye Hanım, düşünceleri ve yaşam biçimiyle ilk kadın kadın hakları savunucularından bir olarak dikkat çekti. Çağına göre kocasının, hocası Ahmet Mithat Efendi ve Babası Ahmet Cevdet Paşa’nın izin verebileceği ölçülerde kadın haklarından, kadınların da çalışıp para kazanıp, sosyal hayata atılabileceğinden söz etti. Toplumsal baskılar ve gelenekler içerisinde çok eşliliğe karşı çıkamadı. Buna rağmen döneminin toplumsal koşullarına göre kadın hakları konusunda cesur görüşler ortaya atabildiği söylenebilir.
Kadın-erkek eşitliğini savunan Fatma Aliye Hanım, kadınların da çalışıp para kazanabileceklerini, kadınların da eğitim haklarını olduğunu, boşanmalarda kadınların da söz hakkı olması gerektiğini savunmuştu.
1908 Meşrutiyetin ilanıyla yazı hayatından çekildi. 1936 yılında ölene kadar da hiçbir eseri kaleme almadı. [18] Kızlarından birisinin Katolik Rahibesi olmasından dolayı çok üzülmüş ve sağlığı bozulmuştu. [19]Fatma Aliye Hanım, soyadı yasası çıktıktan sonra Topuz soyadını aldı. 13 Temmuz 1936 tarihinde İstanbul'da vefat etti. Feriköy Mezarlığı'na gömüldü.
Önceleri isminden çok söz ettiren Fatma Aliye Hanım’ın ismi 1908 yılından sonra gündemden düşmeye başlamıştı. Fatma Karabıyık Barbarosoğlu onun hakkında yazdığı biyografik bir roman çalışması yaptı. Murathan Mungan “ Son İstanbul” adlı eserinde roman kahramanının ismini Fatma Aliye olarak kullandı ve bir anlamda onun hayatını anlattı. F, Beyoğlu'nda ve Çankaya'da birer sokağa onun adı verildi.
ESERLERİ
Roman:
· Ref'et (1898),
· Udi (1899),
· Enin (1910),
· Muhadarat (1892),
· Hayal ve Hakikat (1892).
Çeviri:
· Meram (1890)
Biyografi, Otobiyografi ve Tarih
· Namdaran-ı Zenan-ı İslamıyan (Ünlü İslam Kadınları) (1892)
· Teracim-i Ahval-ı Felasife (Felsefecilerin Yaşamları) (1900) Çizgi Kitabevi Yayınları,Konya, Mayıs 2006
· Hayattan Sahneler (Levayih-i Hayat)
· Osmanlıda Kadın: "Cariyelik, Çokeşlilik, Moda"
· Ayrıca Fatma Aliye üzerine Ahmed Midhat'ın Fatma Aliye Hanım yahud Bir Muharrire-i Osmaniye'nin Neşeti (1893) adlı bir incelemesi vardır.
· Fatma Aliye-Mahmud Esad. Çok Eşlilik: Taaddüd-i Zevcat. Editör: Firdevs CANBAZ. Hece Yayınları 2007
· Kosova Zaferi / Ankara Hezimeti: Tarih-i Osmaninin Bir Devre-i Mühimmesi (1915)
· Ahmed Cevdet Paşa ve Zamanı (1913)
· Teracim-i Ahval-i Felasife: Filozofların Biyografileri (1900)
· Tedkik-i Ecsam (1901
KAYNAKÇA
[1] https://tr.wikipedia.org/wiki/Fatma_Aliye_Topuz
[2] DR. HÜLYA ARGUNŞAH http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fatma-aliye
[3] EMEL AŞA, https://islamansiklopedisi.org.tr/fatma-aliye-hanim
[4] Dr Aslan Tekin, Edebiyatımızda isimler, Elips Yayınları, Ankara, Shf220
[5] Şahamettin Kuzucular, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/ahmet-cevdet-pasa-hayati-ve-eserleri/74965
[6] DR. HÜLYA ARGUNŞAH http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fatma-aliye
[7] EMEL AŞA, https://islamansiklopedisi.org.tr/fatma-aliye-hanim
[8] EMEL AŞA, https://islamansiklopedisi.org.tr/fatma-aliye-hanim
[9] HANDE ÖĞÜT, Erkekler Arasında Tek Başına, radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&ha
[10] EMEL AŞA, https://islamansiklopedisi.org.tr/fatma-aliye-hanim
[11] EMEL AŞA, https://islamansiklopedisi.org.tr/fatma-aliye-hanim
[12] https://tr.wikipedia.org/wiki/Fatma_Aliye_Topuz
[13] Dr Aslan Tekin, Edebiyatımızda isimler, Elips Yayınları, Ankara, Shf22
[14] HANDE ÖĞÜT, Erkekler Arasında Tek Başına, radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&ha
[15] EMEL AŞA, https://islamansiklopedisi.org.tr/fatma-aliye-hanim
[16] HANDE ÖĞÜT, Erkekler Arasında Tek Başına, radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&ha
[17] https://tr.wikipedia.org/wiki/Fatma_Aliye_Topuz
[18] Dr Aslan Tekin, Edebiyatımızda isimler, Elips Yayınları, Ankara, Shf220
[19] DR. HÜLYA ARGUNŞAH http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/fatma-aliye
Üye olarak ESA şairi ve yazarı olabilir, yazılara katkıda bulunabilir yazı ve şiirlerinizi; tez, inceleme vb paylaşabilir; yazılara katkıda bulunabilirsiniz.
