BAKIR SÜSLEMECİLİĞİ

Kökeni çok eskilere dayanan bakır mamullerin imali ve  bakır eşyaları kalem ve çekiçle geleneksel motiflerle süsleme esasına dayanan bakır işlemeciliği gündelik eşya olarak kullanım alanlarını değişen teknolojik alternatifler sebebi ile yitirmişti. Fakat son zamanlarda turizm ihtiyaçları ve otantik eşyalara gösterilen ilgi sebebiyle yeniden hayat bulma aşamasına gelmekte  olan bir el sanatı olarak rağbet görmeye başlamıştır. Bakırdan yapılmış olan ve  değişik şekillerde işlenerek aksesuar, süs için yapılmış mutfak malzemeleri, çeşitli objeler şeklinde bakır işi dediğimiz geleneksel motiflerle süsleneN turizm merkezlerinde ve diğer çeşitli şekillerde pazarlanmaktadır. Satışa sunulan turistik eşyalar arasında binlerce çeşit bakır eşyaya rastlamak mümkündür.

Evlerde ve iş yerlerinde yaygın kullanım alanına sahip olan bakır,  turizm sektörüne de hitap etmektedir. Bakır ustaları, fabrikadan levha olarak çıkan bakırı, değişik işlemlerden geçirerek, akla gelebilecek her türlü ürün haline dönüştürüyor. Mutfak malzemeleri, elektronik eşya, takı ve aksesuar malzemesi olarak karşımıza çıkan bakır, otantik olarak düzenlenen mekânların da vazgeçilmez ürünleri arasında yer almaktadır.

 

BAKIR SÜSLEMECİLİĞİ NASIL YAPILMAKTADIR.

Fabrikadan levha olarak  gelen bakır, önce yumuşatarak torna tezgâhlarında değişik kalıplara dökülmektedir. Daha sonra da zımparalama, parlatma, kalaylama ve en son olarak da işleme ile evrelerinden geçirerek satışa sunulur. Şüphesiz ki bakırcılık sanatında en zorlu, en ustalık gerektiren ve de en önemli nokta bu bakır eşyalar ve aksesuarlar üzerine yapılan geleneksel ele işlemeciliği ve motif kazıma işlemleridir. Türk bakır eşyalarını fabrika ya da atölye mamulü bakır işlerinden ayıran esas unsurlar ise eşyaların geleneksel biçimsellikleri ile üzerlerine işlenen işlemecilik sanatına dair el emeği göz nuru bu motiflerdir. Bakır eşyaların üzerine desenlenen bu motifler kültürel varlığımızın renklerini zevklerini   biçimselliklerini taşımaktadır. Ustalar, maharetlerini sergileyerek ve değişik motifler kullanarak, değişİK kalıplarda bakır eşyaları nakış gibi işliyor ve adeta birer sanat eserine dönüştürmektedirler. Bakırcı ustalarına gelen bakır levhalar türlü gereçlerin yardımıyla tepsi, tabak, vazo vb. biçime sokulur. Dövme, çekme, dökme yöntemleriyle biçimlendirilen bakır eşya yine türlü yöntemlerle işlenir.

İşlemeci, ürünün işleme tarzını kafasında tasarlar. Bir işlemeci binlerce desen çıkardığı gibi, her işleme ustasının kendisine özgü bir tarzı ortaya çıkmaktadır. Bakırın kararmaması için  tekli kalemle işlemenin  yapılması gerekir. Böyle işlenen eser 100 sene kararmaz. Tasarlanan şekiller “Oyma Tekniğiyle” tekli kalemle bakır üzerinde desenin şablonunu çıkarır. Daha sonra tekli kalemle ara işlemini yapar, gümüş kaplamaya hazır hale getirir. Sonra dolgu kalemiyle gümüş kaplanacak yerler doldurulur. Ürün üzerinde özel bir formülle  hazırlanmış  gümüş-nitrat’ta gümüş kaplama yapılarak işlemin ikinci aşamasına geçilir. Mısır kalemiyle,  kalan işlenmemiş yerler ( desenlerin eksik kalan kısımları işlenir. Bu işlemden sonra ürün  kırmızı beyaz renk alır. ) Ürünün  oksitlenmemesi için üzeri şeffaf ve kaliteli vernikle verniklenir. Sanatkâr tarafından özel hazırlanmış kaliteli selülozik, şeffaf vernik, sanatın sanatkar yönünden ayırt edici özelliğidir. Son olarak 24 saatlik beklemeden sonra ürün satışa hazır hale getirilir. ( Ahmet Şener YILDIZ, Erzincan işi Bakırcılık İşlemeciliği,.seyrierzincan.com/erzincanimiza-) 

Erzincanlı bir ustanın dilinden bakır işlemeciliğinin nasıl yapıldığı şu şekilde anlatılmaktadır. "Bakır eşya üzerine, 'kalem' adı verilen tornavidaya benzeyen çeliklerle bütün işlemler gerçekleştirilir. Bakır üzerine yapılması düşünülen desen, ya sanatçı tarafından kopya kullanılmadan, doğaçlama biçiminde işlenir, -bu tarzda daha çok yerel motifler kullanılır- ya da işlenecek motif, sarı veya beyaz karbonlarla bakır üzerine kopya çekilerek aktarılır. İnce çizgiler, hatlar ince kalemle işlenir. Kalın kalemlerle de desenlerin içi doldurulur. Eğer bakır üzerindeki desende beyaz ve kırmızı iki renk verilmek isteniyorsa, beyaz verilmek istenen bölüm önce işlenir ardından gümüş suyuna batırılır. Sonra diğer bölümler işlenir. İşleme bittikten sonra işlenen yüzey verniklenir. Böylece bakırın bozulması önlenmiş olur...Bu sanatta bir sorunun da el işçiliği ile makine işçiliğinin birbirinden ayrılamaması olduğuna vurgu yapan usta, "El işleme ile verilebilen ince ayrıntılar, makine işçiliği ile ne yazık ki verilemiyor. Bu ayrıntı herkes tarafından bilinemiyor. Hatta baskı tekniği ile bakır üzerine aktarılan motiflerin el işleme olduğu bile zannedilebiliyor. Bu eserler, bakır el işleme olarak satılabiliyor..  şeklinde bu şikayetini dile getiriyor. " ( Fahri Özparlak, BAKIRIN KIZILLIĞINDA GELENEKSEL IŞILTILAR,https://www.yenikonya.com.tr/) 

Bakır el işlemeciliğimizde  yerel motifleri yanında, geleneksel sanatlarımızın, hat ve tezhip örnekleri de işlenmeye çalışılmakta kimi ustalarımız  bakır eşyalar üzerinde tezhip, hat, hatta minyatür, sanatlarımızın özelliklerini yansıtan işlemeler yapmaya çalışmaktadırlar. Geleneksel motiflerimizi, daha büyük ayrıntılarla çalışarak, mümkün olabildiğince geleneksel tarzı bozmadan işlemeye çalışan bakır işlemecilerimiz bir yandan da geleneksel  motifleri çağa uyarlayan adapte  veya tamamen özgün çizgiler de oluşturmaya çalışmaktadırlar.

Bakır eşyalar maharetli ustalar tarafından büyük bir sabır, maharet ve zahmete,  nakış nakış işleyerek adeta birer sanat eserine çevrilmektedir. Bakır işleme sanatında son yıllarda atağa geçen ve zaten asırlardır bu meslek dalında ustalar yetiştiren Antep işi bakırlarda Selçuklu ve Osmanlı dönemine ait olan 41 çeşit ana motif ile işlenmektedir. Bakır işleme sanatında yüzlerce yıldır kullanılan geleneksel ana motifler günümüzde de kullanılmaktadır. Bakır işlemeciliğinde geleneksel motiflerin yanı sıra geleneksel motiflerden günümüz zevkine de uyarlanmış  çağdaş motifler de kullanılabilmektedir.. Maharetli bir usta, ana motifleri kullanarak 100’ün üzerinde farklı motif üretebilmektedir.

Bakır eşya, bakırdan ve pirinç diye tabir edilen çinkonun karışımından elde edilen maddeden işlenerek yapılır. Antep bakır işlemesinin özelliği, tek parça olarak imal edilmesidir. Yani lehim ya da benzeri bir yolla birleştirme yapılmamasıdır. Ev, mutfak ve süs eşyası olarak kullanılan el işlemesi bakır mamullerinin işlenmesinde çakma ve çizme diye bilinen basit işleme yönteminin dışında; bir çekiç ve bir çelik kalemle yapılan bu işleme yönteminde bir tek parçanın işlemesi haftalarca hatta aylarca sürmektedir. 

Bakır işlemeciliği çok eski tarihlere dayanan bir sanattır. Bakır, yüzyıllar boyunca çekiçlerle dövülerek şekillendirilmiş; kazan, bakraç, tas, kâse vb. biçimine getirilerek kullanılmıştır.

Geleneksel bakır el sanatlarımıza son yüzyılda “bakır el işlemeciliği” diye adlandırılan yeni bir el sanatı daha eklenmiştir. Özellikle Erzincan’da gelişerek yaygınlaşan bakır el işlemeciliği, bakır eşya üzerine, “kalem” adı verilen tornavidaya benzer çeliklerle gerçekleştirilir.

Bakır üzerine yapılması düşünülen desen, ya sanatçı tarafından kopya kullanılmadan işlenir ya da özellikle klasik hat ve süsleme örnekleri bakır üzerine karbon kâğıt ile kopyalanır. İnce kalemle hatlar işlenir. Kalın kalemlerle desenlerin içleri doldurulur. Kimi desenlerde bazı bölümlere işlendikten hemen sonra gümüş suyu sürülür. Bu bölümler, beyaz bir görünüme kavuşturulur, diğer bölümler sonra işlendiği için kırmızı kalır. Hava ile temas edilerek bozulmaması için eser verniklenir. Bakır el işlemeciliği, son yıllarda özellikle hızlı üretim amacıyla makine el işçiliğine dönüşmüş, ne yazık ki orijinalliğini kaybedecek noktaya gelmiştir.

Bakır eşyalar üzerine kalem denilen bir araçla yapılan işlemelerden oluşan bakırdan  imal edilen işlemeler  bakır mamulleri tamamen el emeği, göz nuru ile yapılmakta  çekiç ve kalem dışında hiçbir alet ya da araç kullanılmamaktadır. Bakır işlemeli bakır mamulleri yurt içinde ve yurt dışında oldukça beğenilmekte ve talep edilmektedir. Satışlarını esnaf kendi gayretleriyle yurt içinde ve yurt dışında pazarlayarak gerçekleştirmektedir.

 

KULLANILAN ALET VE MALZEMELER

Çağımız bakırcılığında kullanılan aletler: Kesme makinesi, bükme makinesi, kıvırma makinesi, parlatma makinesi, çekiçler ve tokmaklar, işleme takımları, vida, cıvata ve somunlar, metre, eğe, makas, el testeresi ve keskiler, matkap, zımba, kumpas

 

GÜNÜMÜZDE BAKIRCILIK

Bakırcılık sanatında Döküm, tornada çekme, preste basma gibi teknikler gelişmiş, bakır  mutfak eşyaları yakın zamanlara kadar önemini korumuştur. Ancak, 1950' den itibaren değişen sosyal yapı ve teknolojik yenilikler yüzünden, alüminyum, plastik gibi ucuz alternatif malzemeler ortaya çıkmış, bu malzemelerin kullanım alanlarının genişlemesi bakırcılığın alanlarını git gide daraltmıştır. Ancak  1970' li yıllara kadar can çekişmeye başlayan bakırcılık ise turistik talebin el sanatlarında yoğunlaşması üzerine canlanmaya başlamış, bakır eşyalar  yemek pişirmek için değil, süs eşyası olarak kullanılmaya başlamıştır. Bu yeni duruma ayak uydurmaya çalışan bakırcılık artık alet veya mutfak eşyası yapmak yerine daha sanatsal ve görsel bir amaca yönelmiştir.

 

BAKIR İŞLEME İLE YAPILAN SÜS VEYA AKSESUARLAR 

Günümüzde yapılan semaver, tepsi, biblo, tabak, kaşık, şekerlik, sigaralık, kupa, vazo, bakır hamam tası, sabunluk, Çaydanlık, sürahi, çay-kahve-zemzem takımları, İbrik,  Cezve,. 

 

Mutfak ve Ev Eşyaları: 

Sahan(Yemek Tabağı), Tas (Ayran veya su içmek için kullanılan kap), Kazan (Yemek pişirmeye yarayan kap), Don Kazanı(Çamaşır yıkamada ve çamaşırları kaynatmada kullanılan kap), Masere Kazanı(Şire yani pekmez pişirmede kullanılan büyük kap), Seferiye Tası (İçerisine yemek koymada ve yemek taşımada kullanılan kap), Maşrapa(İçerisine su, ayran vb. şeyler konulan kap), Satıl( Su taşımada kullanılan kap), vd.

 

• SAHAN Yemek tabağı.
• TAS Ayran veya su içmek için kullanılan kap.
• KAZAN Yemek pişirmeye yarayan kap.
• MASERE KAZANI (Şire) Pekmez pişirmede kullanılan büyük kap.
• TEŞT Hamur yoğurmada ve çamaşır yıkamada kullanılan kap.
• KİL LEĞENİ Kadınların yıkanırken saçlarını yumuşatsın diye kullandıkları kilin yoğrulmasında kullanılan kap.
• SEFERİYE TASI Yemek koymada ve yemek taşımada kullanılan kap.
• MAŞRAPA Su, ayran vb. konulan kap.
• SATIL Su taşımada kullanılan kap.
• PAŞA MANGALI Eskiden içine ateş konarak ısınmada kullanılan bir gereç. Şimdilerde salonlarda süs eşyası olarak kullanılmaktadır.
• İBRİK El, yüz yıkamak ve abdest almak için içine su konulan kap.
• CEZVE Kahve pişirmede kullanılan kap.
• VAZO İçerisine çiçek koymaya yarayan büyük ve küçük ebatları olan kap.
• SEMAVER Çay pişirmede kullanılan kap.
• SİNİ(TEPSİ) Yemek yemek için içine kazan, tas ve vb. şeylerin konulduğu kap

KAYNAKÇA

• Fahri Özparlak, BAKIRIN KIZILLIĞINDA GELENEKSEL IŞILTILAR,https://www.yenikonya.com.tr/
• Ahmet Şener YILDIZ, Erzincan işi Bakırcılık İşlemeciliği,.seyrierzincan.com/erzincanimiza-
• https://www.seyrierzincan.com/erzincanimiza-ozgu/bakircilik.html 
• https://www.edebiyadvesanatakademisi.com/sanat/19-bakircilik_sanati_tarihi_ve
•  

Not: Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, Resim,Tablo, kaligrafi, ebru, Fotoğraf, minyatür, hat, sedef, el işi, oya, bezeme, Telkari, kazaziye  benzeri çalışma  ve araştırmalarınızı, sitemize üye olarak ,  bize başvurarak ESA'da paylaşarak kültürümüze katkıda bulunabilir, kendinizi ve ürünlerinizi tanıtabilirisiniz.

 

 BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya s_kuzucular@hotmail.com