Kahramanı Huma Olan Mesneviler.

Divan edebiyatında yazılmış olan Hümâ  ve Hümâyûnnâme, Ferruh ile Hümâ adlı  mesnevilerin kökeni Hint – İran edebiyatıdır.  Bu mesnevilerin kökeni İranlı  şair  Hâcû-yı Kirmânî’nin (ö.762/1361?) Hüma u Hümayun adlı eseridir. Hâcû-yı Kirmân’i  4.309 beyitten oluşan Hüma u Hümayun adlı eserini  İlhanlı hükümdarı Ebu Said Bahadır Han’a takdim etmiştir. 

Fakat divan şairleri kahramanları Hüma, Hümayun veya  Ferruh ile Hüma olan bu mesnevileri yazarlarken  çoğu kez Hâcû-yı Kirmânî’nin eserine birebir bağlı kalmamışlar, eseri serbest bir çeviri veya  özgün bir hale getirmeye çalışmışlardır.  Konular ve kurgu benzer olsa bile  Hüma – Hümayun -  Ferruh veya Sad  arasında geçen  bu iki kahramanlı aşk hikâyelerinde pek çok özellik bir diğerlerinden ayrılmaktadır.

Abdi’nin  Niyâz-nâme-i Sa’d ü Hümâ’sı

Abdî’ nin Niyâz-nâme-i Sa’d ü Hümâ’sı  hicri 952 – miladi 1545 yılında yazılmış, eser Kanuni’nin oğlu Sarı Selim’e takdim edilmiştir. 1075 beyitten oluşan bu mesnevinin Birisi Manisa Genel Kütüphanesi nr: 2713 te kayıtlı, diğeri ise  Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan nr: 836da kayıtldır.[1] ( bkz Abdi -  Camasbanameler Ve Abdi'nin Camasbanmesi Ile Şahmaran)

Özeti

Sa’d aslen İsfahanlıdır. Şiraz’a gelen Sa’d burada dolaşırken eğlenen insanların arasında Hüma’yı görür ve ona âşık olur. Sa’d, Hümâ’ ya aşkını itiraf  eder. Hüma  ise Sa’d’a Kirman’da  birini sevdiğini söyler ama  Sa’d Hüma’nın yanından ayrılmaz ve Kirman’daki sevgilisi gelinceye kadar Hüma ile birlikte vakit geçirmeyi başarır. Hümâ’ nın akrabası olan diğer âşığının adı  ise Ferruh’tur.

Ferruh, Şiraz’a gelince Sa’d ile Hüma ayrılırlar. Ferruh’un Hüma ile  birlikteliği  günlerce sürer. Hüma’dan ayrı kalan Sa’d ise  Hüma’ya bir mektup yazar. Fakat Hüma  ona kendisinden ümidini kesmesini belirten  bir cevap verir. Fakat Ferruh, Hüma’ya sahip olmaya kalkışır.  Bunun üzerine Hüma Ferruh’tan uzaklaşır ve  kardeşi Firuze’ye durumu anlatır.  Firuze ise Hüma’ya bir daha Ferruh’u görmemesini  tavsiye eder. Hüma da Ferruh ile hiç görüşmemeye başlar. Hüma’dan umudunu kesen Ferruh, Kirman’a geri döner. Bu arada ümitsizlik içinde İsfahan’a dönmeyi düşünen Sad, Hüma’ya bir mektup daha gönderir.  Bunun üzerine Hüma  tekrar bir araya gelebileceklerini bildiren bir cevap vermiştir. Böylece  bir araya gelirler ve evlenerek mutlu olurlar.

Karamanlı Cemali’nin “ Bayezıd’ın Huma u Humayun Mesnevisi”

Şeyhi’nin kız kardeşinin oğlu,  Karamanlı Cemali ‘nin  yazmış olduğu  Hüma vü Hümayun: Arap Hanı Menûşeng’in oğlu Hüma ile Çin Fağfur ’unun kızı Hümayun arasındaki aşkı  ve bu âşıkların mutlu sona ermesi konusunu  anlatan  bir mesnevidir.   Cemali Beyazıd bu Mesneviyi, İranlı  şair  Hâcû-yı Kirmânî’nin (ö.762/1361?) eserinden  Osmanlı Türkçesine çevirmiştir. [2] Cemali bu eserine   Gülşen-i Uşşâk  ismini vermiş fakat bu eser kahramanlarının adı ile  ve  Hüma vü Hümayun olarak anılmıştır.

Cemali Beyazıt bu  Mesnevisini, 850/1446 yılında tamamlanmış ve II. Murad’a takdim etmiştir.  Cemali’nin yazmış olduğu  Hüma u Hümayun mesnevisi divan edebiyatında yazılmış olan en kapsamlı Hüma u Hümayun mesnevisidir. Eser beyit sayısı ile olduğu kadar  konusu bakımından da diğerlerinden  kapsamlı ve farklıdır.  Cemali’nin bu eseri 4630 [3]beyit ile Kirmani’nin yazmış olduğu ilk eserden de  kapsamlı ve geniştir. ( bkz Karamanlı Cemali Hayatı Eserl )

Cemali Beyazıd ‘ın bu eseri, “mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün” vezniyle yazılmıştır. [4] Hüma vü Hümayun’un, İstanbul Ünv. Ktp. Ty.5680 ve DTCF, M.Ozak I, No: 1246 da ve Mektebetü Melîk Abdulazîz Kütüphanesinde (Arif Hikmet Kit. 265-811)  iki nüshası vardır.  (Şarlı 2001. 108). Horata, Osman (1990). Cemâlî, Hümâ vü Hümayûn (Gülşen-i Uşşâk) ı  Doktora Tezi olarak hazırlamıştır.  [5]

Özeti

Arap ülkesindeki bir hükümdarın oğlu olan Hüma, Çin imparatorunun kızı Hümayun ’un resmini görüp âşık olur. Arkadaşı  Bihzad’la birlikte Hümayun’u  bulmak için yola çıkar.  Sonunda Çin’e ulaşır. Üstelik Hümayun ile buluşmayı da  başarır. Fakat Çin Hükümdarı olayları fark ederek  Hüma’yı hapse atar.  Fakat Hüma,  Semenruh adlı bir güzel tarafından kurtarılır.  Bu arada arkadaşı Bihzad ordusu ile  gelmektedir. Hüma, arkadaşı Bihzad  ile buluşup, Çin üzerine yürür. Çin’e giren Huma ve Bihzad  imparatoru öldürür ve Hümayunla evlenerek Çin ülkesinin  başına geçer.

Ama babası ona  haber salmış ülkesine çağırmıştır. Bunun üzerine  Hümayun ile birlikte Şam’a gider. Kısa süre sonra  babası ölünce yerine tahta geçer.

 Muhammed Işkname Ferruh ile Hümâ

Edebiyatımızda bu konuda yazılmış diğer bir mesnevi ise  15 yy da yaşamış olan  Muhammed adlı bir divan şairinin yazmış olduğu  Işkname   olarak da bilinen  Ferruh ile Hümâ   mesnevisidir.   Bu eser  Muhammed adlı şair  tarafından yazılıp 1397 yılında tamamlanmış ve eserini Sivas’ta bulunan  Yıldırım Bayezıd’ın oğlu Emir Süleyman’a takdim etmiştir. [6]

Bu mesnevide erkek kahramanın adı farklı olsa da diğer Hüma ve Hümayun adlı mesnevilerdeki benzer  konu işlenmiştir.  Olaylar ve motifler diğer Hüma ve Hümayun mesnevileri ile büyük benzerlik gösterir.  Erkek Kahramanın adı ve babasının adı değişmekle beraber  rüyada âşık olma,   başka padişahların ve hanların Hüma’ya âşık olması devletlerarasında  bu aşktan kaynaklanan sorunların  çıkması, sonunda mutlu sona ulaşma gibi benzer motifler ve epizotlar vardır.

Cemali’nin Hüma ve Hümayun adlı eserindeki  erkek kahramana yardımcı olan  arkadaş Bihzad iken Muhammed’in yazdığı eserdeki erkek arkadaşın adı Hürrem dir.   Hürrem, ise Dilguşa ile çeşitli aşk maceraları yaşamıştır.

 Yukarıda haklarında bilgi verilen özetleri de yazılan mesnevilerin dışında kahramanlarından birisinin adını Huma ile taşıyan   başka mesneviler de vardır.  Kara Fazlı’nın Hüma ve Hümayun adlı eserinden başka, Na‘tî Mustafa ve Sâbit’in Edhem ü Hümâ adını taşıyan mesnevileri bulunmaktadır. ( Bkz : Bosnalı Sabit Edehem ü Huma Eseri ve Özeti)

Hüma ile Hümayun, Hüma ile Sa’d,, Huma, Sad veya Ferruh , Hüma ile Ferruh arasında geçen aşk hikayeleri şeklinde yazılan bu mesnevilerin konuları da bir birlerinden ayrılır. Kimisinde Hüma Çin imparatoru Fağfur ’un kızı, kimisinde  Şiraz Han’ın kızı,  kimisinde Çin Padişahın kızıdır.  Hüma’nın âşıkları olan kişiler de her bir mesnevide farklılık gösterir.  Örneğin Cemali’nin yazdığı mesnevide   âşık kadın ve  erkeğin ismi de yer değiştirir.  Cemali’nin eserinde  Arap Hükümdarının  Menşek’in oğlu  olan Hüma, Çin Padişah’ın kızı Hümayun ’a âşık olur.

Sonuç  olarak  edebiyatımızda yazılmış olan Hüma ve Hümayun  mesnevilerinin hiç birisi vaka düzeni,, olaylar,  vb yönünden tam olarak bir diğerine  benzemektedir.  Her Mesnevide Hüma ismi ortak olmasına rağmen Hüma bazılarında erkek kahraman bazılarında ise kadın kahraman olmaktadır. Bu mesneviler arasındaki ortak yanlar ise,  iki  veya üç kahramanlı aşk hikâyeleri  olması, bazı  diğer benzer özellikler  taşımları ve mutlu sonla noktalanmalarıdır.

Bu nedenle edebiyatımızda yazılmış olan hiçbir Hüma vü Hümayun Mesnevisi İranlı şair Hâcû-yı Kirmânî’nin yazmış olduğu  mesnevinin kopyası veya tercümesi değildir. Her bir air şairimiz  kendi mesnevisini  kendine özgü  bir vaka düzeni ve konularda işlemişlerdir.

Kaynakça

[1] Hasan GÜLTEKİN, “ABDÎ’NİN NİYÂZ-NÂME-İ SA’D Ü HÜMÂ MESNEVİSİ”, Turkish Studies - 7/2 Spring 2012, p.557-575 , ANKARA/TURKEY

[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/karamanli-cemali-hayati-eserleri/75083

[3] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/karamanli-cemali-hayati-eserleri/75083

[4] DR. OSMAN HORATA, “CEMÂLÎ, Bâyezîd “https://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php 16.05.2013

[5]  Horata, Osman (1990). Cemâlî, Hümâ vü Hümayûn (Gülşen-i Uşşâk).Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.

[6] Şahamettin Kuzucular,  https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/iskname-ferruh-ile-huma-ve-muhammed/77936