Divan edebiyatında klasik mesnevi konularından biri olan bu mesnevilerin  ilkini  Ahmedi Dai, daha geniş ve kapsamlı olanını, XV. yüzyıl şairi Mûsâ Abdi yazmıştır. [1]Türkçede Dâî ve Abdi’nin Câmasbnâmelerinden başka bir kısmı Abdi’nin eserinden faydalanılarak yazılmış, yer yer ondan alınmış bazı manzumeler ihtiva eden mensur Câmasbnâme’ler de vardır (İÜ Ktp., TY, nr. 9542 [1159/1746 tarihli]; İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, nr. 16) Ayrıca  halk hikâyelerinde ve efsanelerinden tanıdığımız Şahmaran  motifi ve hikâyelerinin aslı da Camasbnamlerden özetlenmiş veya halk anlatılarına geçmiş olan anlatılar ve yazılardır. Abdi’nin bu mesnevisinden başka 1780 tarihinde istinsali edilmiş ünlü bir Camasbname daha vardır. [2]Bu eser daha sonra kısaltılarak Mümtazetü’l-emasil, Şahmeran Hikâyesi adıyla yayınlanmıştır.

Şahmaran Hikâyesi Abdi’nin yazdığı Camasbname’den halk edebiyatına ve divan edebiyatına geçmiş bir konudur. Şahmaran hikâyesi Abdi’nin eserinden özetlenmiş müstakil pek çok hikâyelerinin yazılmasına vesile olmuştur. Camasbname, zamanla basitleştirilerek halk hikâyesi biçimine dönüşmüş, halk hikâyelerine ve efsanelerine dönüşen hali  ile de pek çok kez basılmıştır. [3] Bu bakımdan Şahmeran Efsanesi Camasbname olarak da bilinir.  Cahmasb bu hikâyelerde  Abdi’nin eserinde de olduğu Danyal Peygamberin oğlu olarak geçmekte, Şahmaran hikâyelerindeki konu ile Abdi’nin Camasbnamesi’nin konuları da bir birlerine çok çok benzemektedir.  Aslında Şahmaran öyküsü Abdi’nin Camasbanamesi’nin  basitleştirilmiş şeklidir.

Şahmaran Efsanelerinin bir benzeri ise    Binbirgece Masallarında geçmektedir. “Hasib Kerlmeddin ve Şahmaran Hikâyesi” Câmâsbnâme’nin dünyadaki ilk örneği ise   Fars tarihindedir.  Bu eserlerin ilki Keyânîler’den Şah Güştasb, veziri Camasb’a  kâinat ve yaratılışla ilgili sorduğu sorulara,  Veziri Camasb’ın verdiği cevaplardan oluşan  Pehlevîce yazılmış  500 beyitlik bir risâledir. [4] Bu sorulara verilen cevaplar İran Mitolojisi ve Zerdüşük düşüncesinden kaynaklanan dini, ahlaki,   tasavvurlar oluşturmaktadır. İlk Camasbname Keyûmert’ten Lohrasb’a kadar olan dönemin tarihi ve İran hükümdarlarının efsanelerini de anlatmakta,   İran’ın geleceğinden ve  Zerdüşt ‘ün  vaatlerden  de söz etmektedir.  [5]

Farsçada Câmâsbnâme konusuna değinen diğer bir eser ise  Nasîrüddîn-i Tûsî’nin (ö. 672/1274) gizli ilimlerden bahseden ve otuz üç beyitten oluşan yıldıznâme” türündeki mesnevisi olmaktadır. (bk. Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4795, vr. 1b).  Türk edebiyatında yazılmış ilk Camasbname olan Ahmed-i Dâî'nin eseri de Nasîrüddîn-i Tûsî’nin bu eserine dayanmaktadır. [6]

Far edebiyatında yazılmış bu mesnevi türünün Türkçe’de  bir kaç maznum ve mensur tercümesi yapılmıştır. Ahmed-i Dâî’ (ö. 824/1421’den sonra), Nasîrüddîn-i Tûsî’nin bu eserini  genişleterek yetmiş üç beyitlik “ feûlün/feûlün/feûlün/feûl ” kalıbıyla bir Camasbanme çevirisi yapmıştır. Dai’nin bu eserinin konusu Danyal peygamberin oğlu olarak gösterilen ve büyün sırları bilen Camasb hakkındadır. [7] İsmail Hikmet Ertaylan bu  iki nüshadan  da faydalanarak eseri eski harflerle yayımlamıştır. [8]

Türkçe ’deki en önemli Câmasbnâme çevirisi, XV. yüzyıl şairlerinden Mûsâ Abdi’ye aittir.  Hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmayan Abdi, II. Murad devri şairlerindendir. Abdi adını Musa mahlasını ise Abdi olarak belirtmiş ve edebiyatımızdaki en önemli Camasbname çevirisini yapmıştır.  Câmasbnâme’yi II. Murad’ın isteği üzerine kaleme aldığını söyleyen Abdi  onu aynı adı taşıyan bir kitaptan nazmen tercüme ettiğini bildirmekte fakat eserin aslı ve dili hakkında eserinde bir bilgi vermemektedir. [9]

Fakat Abdi’nin yazdığı bu tercüme ile  Farsça Câmâsbnâme’lerin konuları birbirinden oldukça farklıdır. Bu nedenle Abdi’nin bu eserinin telif bir eser olma ihtimali de vardır.  Abdi’nin, Câmasbnâme’nin konusunu genişlettiği  eserine pek çok telif unsuru da katmış olabileceği de ihtimal dâhilindedir.

Mustafa Erkan’ın belirttiğine göre “Abdi, Câmasbnâme’yi Bandırma’nın Aydıncık kasabasında bir yılda kaleme almış ve 833’te (1429-30) tamamlamıştır. 5122 beyitten meydana gelen mesnevi “fâilâtün/fâilâtün/fâilün” kalıbıyla yazılmıştır. [10] Eserde ayrıca aruzun değişik kalıplarıyla yazılmış seksen sekiz beyit tutarında on dört gazel vardır. Câmasbnâme’de bundan başka mesnevi tarzında bir tevhid, bir na‘t, biri Sultan II. Murad, diğeri Sadrazam Hoca Mehmed Paşa için söylenmiş iki methiye ile gazel şeklinde bir de mersiye yer alır.”[11] [12]

Abdi’nin Camasabnamesi üzerinde  bir doktora çalışması yapan Şerif Ali Bozkaplan bu eserin Erzurum Atatürk üniversitesinde bulunan yazma nüshası hakkında bilgiler verdikten sonra   Abdi ve Camasname hakkında şu bilgileri vermiştir.  “ Camasbname masaldan mürettep bir manzumedir. Birbiriyle bağlantılı görülmekle beraber birçok hikâyelerden meydana gelmiştir. Camasb, Bulkıya, Şahmaran ve Cihanşah vb. her biri başlı başına mevzuların birer kahramanı olup bunların etrafında ikinci derecede bulunan hikâye kahramanları da mevcuttur.  Eserin diğer bir özelliği de çeşitli vesilelerle Hz. Peygamber sevgisini ortaya koymasıdır. Zaten eserin hareket noktası da budur. Zira Bulkıya, Hz. Peygamber’in na’tını babasının kitabında okumuş ve ona âşık olmuştur. Bulkıya’nın başından geçenler Hz. Peygamberi aramak ve onu bulmak isteği iledir.” [13]

Hz. Danyal  peygamberin oğlu Câmasb’ın başından geçenleri ve Şahmaran’ın (Şâh-ı Mârân) yanında geçirdiği günleri anlatan Câmasbnâme, iç içe girmiş birkaç hikâyeden meydana gelmektedir. Bunlar Bulkıya, Şah Sahre, Kaf dağı, Cihan Şah, Mürg Şah, Şah Peri, Gevhernigîn Kalesi, Şems Bânû, Kigal Hindî ve Giriftâr-ı Şehrişah hikâyeleridir.” [14]( BKZ Şiirimizde Hz. Danyal ve Lokman Hekim- HZ DANYAL VE HAKKINDA HİKAYELER )

ABDİ’NİN CAMASBNAMESİ’NİN ÖZETİ

“ Dânyâl peygamber kâinatın bütün sırlarını bilen, her derde çare bulan hikmet sahibi bir kimsedir. Öleceğine yakın hikmet dolu kitabını, doğacak çocuğuna büyüdükten sonra vermesi için hanımına teslim eder. Dânyâl’ın ölümünden sonra doğan oğluna Câmasb adı verilir. Câmasb yedi yaşına girince annesi onu mektebe gönderir; fakat Câmasb bir harf bile öğrenemez ve herhangi bir sanatta da başarı sağlayamaz. Bunun üzerine dağdan odun getirip satmaya başlar. Bir gün arkadaşlarıyla çıktıkları dağda yağmur dolayısıyla bir mağaraya sığınırlar ve burada bal dolu bir kuyu bulurlar. Kuyuya inen Câmasb’a arkadaşları ihanet ederek balı alırlar ve onu kuyu dibinde bırakıp giderler. Kuyuda açtığı bir delikten yerin altına giren Câmasb bir sarayla karşılaşır. Burası yılanlar ülkesidir. Ancak yılanların şahı Şahmaran kendisine iyi muamele eder ve ikramda bulunur. Câmasb başından geçenleri anlatır, Şahmaran da ona Bulkıya hikâyesini nakleder. Daha sonra Câmasb, Şahmaran’dan kendisini yurduna göndermesini rica eder. Şahmaran, gördüklerinden hiç kimseye bahsetmemesi şartıyla onu bal kuyusundan dışarı çıkarır. Bu sırada ülkenin hükümdarı olan  Keyhüsrev   çok hastadır. Hastalığına Şahmaran’ın etinden başka hiçbir şeyin çare olamayacağını öğrenen hükümdar Câmasb’dan Şahmaran’ın yerini söylemesini ister. O da öldürüleceği korkusu ile sırrını açıklar. Şahmaran tılsımla yakalanıp öldürülür ve etinden yapılan ilâçla hükümdar kurtulur. Bu arada Câmasb Şahmaran’dan öğrendiği ve babasının kendisine bıraktığı kitaptan edindiği bilgilerle bütün dünyanın sırlarına vâkıf büyük bir hakîm olur.” [15]

Camasbanameler hakkında İ. Hakkı Ertaylan bir çalışma yapmış, Ashmaedi Dai’nin Nasreddin Tusi’den yaptığı Camaspname çeviirisni her iki Camasnameyi de inceleyerek yayımlamıştır. Ş. A. BOZKAPLAN ise Abdi’nin Camasbnamesi hakkında “ Abdi Musa, Camasbnâme, Dil Özellikleri, Metin, Söz Dizini” İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Ana Bilim Dalı Doktora Tezi 1989 bir çalışma yapmış eserin dil özellikleri- kısmî transkripsiyon,-söz dizini hazırlanmış ve çalışmanın sonunda metnin fotokopisi verilmiştir.

 

• Gencine-i Raz Mesnevisi Taşlıcalı Yahya
• Genc ve Genc-i Hızır ( Hazine ve Hızır )
• Genc-i Bâd- Âver Husrev-i Perviz ve ve İstanbul
• Define- Genç- Gömü ( Şiirimizde Define ve Genç)
• Şiirimizde Define Hazine Tılsım
• Camasbanameler Ve Abdi’nin Camasbanmesi Ile Şahmaran

ESERDEN ALINTI: ( Bulkıya Hikâyesinden bir bölüm)

Şah-ı maran şöyle takrir f;)lledi
Bulkıyayı ta buna dek söyledi

İşidüp Camasb bum hayran olur
Çarh elinden katı ser-gerdan olur

Ağladı bu kıssayı işidicek
Didi şaha ben de bundan gidicek

Ne sebep olur acep sen ölmege
Sorarm senden bu am bilmege

Şah-ı maran eydür olsm diyeyin
Uşda kamusm önünde koyaym

Çıkuban çün sen adana varasm
İrtesi hammama varup giresin

Giricek hammama sen ben ölürem
Bu işe ben nice razı oluram

Sen reva görür misin ben ölmege
Sen varuban şim u hurrem olmağa

İlgili Linkler

• Arzu ile Kamber Hikayesi Hakkında Varyantları ve Özetleri
• Kerem İle Aslı Hakkında Çalışmalar Epizotları Formelleri ve Özeti
• Varka ve Gülşah Hikayesi Özetleri
• Varka ve Gülşah Hikayesi Özeti ( Yusuf-ı Meddah Nüshası )
• Camasbanameler Ve Abdi'nin Camasbanmesi Ile Şahmaran
• Köroğlu Hikayesi Hakkında ve Bolu Varyantı Özeti
• Arzu ile Kamber Hikayesi Kilis Varyantı
• Yusuf ve Züleyha Kıssası ve Ana Hatları DOÇ. DR. NURULLAH ÇETİN
• YARALI MAHMUT İLE MAHBUP HANIM Dr. Doğan KAYA
• Şirvan Şah Hikâyesi
• SÜRMELİ BEY HİKÂYESİ METNİ ve HAKKINDA DEĞERLENDİRMELER
• ALIŞ ŞİR HİKAYESİ Prof. Dr., Fikret TÜRKMEN'
• MİHRALİ BEY Hikayesi Yrd. Doç. Dr Doğan KAYA
• Derdiyok ile Zülfüsiyah
• HAL MAHMUT HİKÂYESİ – KADİRLİ -Yard. Doç. Dr. Esma ŞİMŞEK
  
• Eşref Bey Hikayesi Varyantları ve Özetleri
• Halk Hikayelerimizin Doğuşu ve Yapısı
• Hurşit İle Mahmiri Hikayesi Metni ve Hikaye Hakkında Bilgiler
• Asuman İle Zeycan Hikayesi Hakkında Motif ve Epizotları

KAYNAKÇA

 

[1] Osman Ergin, Abdî, Câmasbnâme, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, nr. 587; ,

[2] Anonim, Şahmeran Efsanesinin Türk Edebiyatındaki Yeri https://frmsinsi.net/showthread.php?t=969414

[3] MUSTAFA ERKAN, https://islamansiklopedisi.org.tr/camasbname

[4] MUSTAFA ERKAN, https://islamansiklopedisi.org.tr/camasbname ,Rızâzâde-i Şafak, Târîḫ-i Edebiyyât-ı Îrân, Tahran 1352 hş., s. 53.

[5] MUSTAFA ERKAN, https://islamansiklopedisi.org.tr/camasbname

[6] ŞAHAMETTIN KUZUCULAR, AHMED-I DAI HAYATI ESERLERI https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Icerik.aspx?a=/e/ARAMA/DIVAN-%C5%9EIIRI-VE-%C5%9EAIRLER/AHMED-I-DAI-HAYATI-ESERLERI/%C5%

[7] Dr. Kâzım KOKTEKİN, AHMED-! DAi'NiN CAMASBNAME TERCUMESi VE DiLl, AÜ, Türkiyat Araştırmaları Dergisi , Erzurum 1999

[8] Prof. Dr. ismail Hikmet Ertaylan, Ahmed-i Dal Hayatl ve Eserleri, ist. 1952.

[9] Dr. Kâzım KOKTEKİN, AHMED-! DAi'NiN CAMASBNAME TERCUMESi VE DiLl, AÜ, Türkiyat Araştırmaları Dergisi , Erzurum 1999

[10] Câmasbnâme’de bundan başka mesnevi tarzında bir tevhid, bir na‘t, biri Sultan II. Murad, diğeri Sadrazam Hoca Mehmed Paşa için söylenmiş iki methiye ile gazel şeklinde bir de mersiye yer alı

[11] MUSTAFA ERKAN, https://islamansiklopedisi.org.tr/camasbname

[12] Şerif Ali Bozkaplan, Camasbname, Dil Özellikleri -Kısmi Transkripsiyon- Soz Dizini (doktora tezi) Malatya 1989.

[13] Şerif Ali Bozkaplan, Camasbname, Dil Özellikleri -Kısmi Transkripsiyon- Soz Dizini (doktora tezi) Malatya 1989.

[14] Mustafa Erkan, "Camasbname", DiA, c.7, 5.43.

[15] Mustafa Erkan, "Camasbname", DiA, c.7, 5.43.