Sümmani ile Gülperi Hikayesi ve Emsal Günaydın Derlemesi
16.06.2011
SÜMMANİ İLE GÜLPERİ HİKAYESİ HAKKINDA GEREKLİ BİLGİLER
D.1862 - Erzurum, Narman’ın Samikale ,Ö. Erzurum, Narman’ın Samikale 1915. Erzurumlu Türk halk şairi
Erzurum, Narman’ın Samikale köyünde doğan şairin asıl adı Hüseyin’dir. Ailesi bu köye Kafkaslar' dan gelerek yerleşmiş babası köyde çobanlık yaparak geçimlerini sağlayan bir çiftçidir. [1]Babası Kasımoğullarından Hasan’dır. Ve Sümmani Hasan’ın tek çocuğudur. [2] Sümmânî, okuma yazma öğrenemedi. Okuma yazma öğrenmeyen ve belli bir tahsil öğrenmeyen Hüseyin babası ile çobanlık yapmaya başlamış, belli bir yaştan sonra Âşık Şenlik ile dost olarak gezgin âşıklık geleneği içerisinde Şenlik ile birlikte pek çok yeri dolaşmıştır. Sümmani önce Kars’a, sonra KafKaslar'a oradan İran'a gider. İran- Turan illerini dolaşır. Onun bir gurbeti yaklaşık beş yıl sürmüştür. Bir gezisinde Kırım’a kadar gittiği söylenmektedir.[3]
Erzurumlu Sümmani'yi badeli halk ozanlarımız arasında kabul etmek zorundayız. Sümmani, bade içtiğini, rüyada âşık olduğunu iddia eden ozanlarımız arasındadır. Rüyasında Isfahan Şahı Şah Abbas'ın kızı Gülperi'ye âşık olduğu rivayetinde bulunulan Sümmani'nin hayatını merkez alan bir halk hikâyesi oluşmuştur. [4] Sümmani ile Gülperi hikâyesi olarak adlandırılan bu halk hikâyemiz aşk konuludur. Bu hikâye Emrah ile Selvihan da olduğu gibi yaşamış halk ozanlarımızın hayatı etrafında oluşturulmuş halk hikâyelerimizden birisidir. Bu halk hikâyemiz 16 yy dan bu tarafa oluşan diğer halk hikâyelerimiz gibi aşk konulu ve Asıl Aşk Hikâyeleri grubuna dâhil etmemiz gereken bir hikâyedir.
Sümmani rüyasında İsfahan Şahı Şah Abbas'ın kızına âşık olur. Şah Abbas ve kızı motifi pek çok halk hikâyemizde geçmektedir. Erzurum’da oluşan bir kaç halk hikâyesinde de âşıklar aynı şekilde rüyalarında Şah Abbas'ın kızına âşık olmaktadırlar.
Bu halk hikâyesinin üzerinde detaylı ve mukayeseli bir araştırma yapılmamıştır. Sümmani üzerinde yazılan eserlerin ilki Nesip Yağmurderli “Sümmani, Hayatı ve Şiirleri, İstanbul 1939 adlı eseridir. Hayrettin Rayman, Sümmani hakkında bir doktora çalışması yapmış , “ Âşık Sümmani’nin Hayatı, Edebi Şahsiyeti Şiirleri ve Şiirlerinin Tahlili “ SBE, Fırat Üniversitesi, Doktora Tezi’inde şaiirn hayatı ve şiirleri üzerinde yoğunlaşmıştır. [5] Murat Uraz Sümmani hikaeyesini derlemiş ve üzerinde tahlil çalışması yapmadan yayınlamıştır. [6] Abdülkadir Erkal tarafından “ Narmanlı Âşık Sümmani’nin Hayatı ve Eserleri “ adında bir kitap hazırlanmış ve bu eserde Sümmani’nin hayatı ve hikâyesi üzerinde bazı tespitler yapılmıştır. [7] Fakat Sümmani hakkında yazılmış makaleler dışında Sümmani’nin hikâyesi üzerinde bilimsel bir çalışma yapılmamıştır. Dr. Metin Özarslan ”Âşık Sümmani Hakkında Yazılan Son Kitap Üzerine Bazı Dikkatler” adlı yazısında Sümmani hakkında yazılmış eserlerde görülen yanlışlar ve dikkatten kaçan hususlar üzerinde bazı tespitler yapmıştır. [8]
Sözü edilen hikâyesini ise kuvvetli bir ihtimalle Sümmani’nin kendisi oluşturmuştur. Hatta varyantlarından edinilen izlenimlere göre bir anlamda Sümmani’nin biyografisini büyük ölçüde kapsayacak şekilde teşekkül etmiştir. Aşığın hayatından bazı kesitler taşıdığı da anlaşılmaktadır.
Bu halk hikâyemizi özel kıla bir husus vardır ki; Sümmani'nin Âşık Şenlik ve Âşık Zülali ile atışmasının bu hikâye metni içerisinde ve hikâyenin bir epizodu olarak anlatılmış olmasıdır.[9]
Bir başka ilginç konu ise hikâyenin bizzat Sümmani tarafından anlatılmış ve tasnif edilmiş şeklinde anlatılmasıdır. Bu durum ise Hikâyeyi ilk oluşturan kişinin Sümmani'nin kendisi olabileceği hakkındaki öngörüyü kuvvetlendirmektedir.
Hikâye varyantlarının birinde Sümmani'nin Çin Maçin Hükümdarının kızına, diğerinde ise Şah Abbas'ın kızına âşık olması bu iki varyantın kısmen Erzurum’un farklı bölgelerinde oluştuğuna işaret eder. Anlatıcılar varyantları derledikleri yerler ve derledikleri kişiler hakkında bilgi vermemektedirler.
SÜMMANİ İLE GÜLPERİ Emsal Günaydın'ın Tespiti [10]
Babası köyde çobanlıkla geçimini sağlamakta idi Hüseyin 10-11 yaşlarına geldiğinde, babasıyla birlikte çobanlık yapmaya başladı Hüseyin ` in genellikle danalarını otlattığı yer Ablaktaş’tır: Bir gün Şekerli Düzü’ne hayvanlarını otlatmaya tek başına gider. Hüseyin, kendisine doğru bir atlının geldiğini görür. Atlı, Hüseyin`e selam verir ve adını öğrenmek ister. Çok aç olduğunu söyleyip ondan ekmek ister. Köylerinde nerede misafir olabileceğini sorar. Hüseyin üç arpa ekmeğinin yarısını atlıya verir. O’nun bu cömertliği hoşuna gider ve der ki
-Oğul, sana bir dua öğreteyim. Bu duayı kırk gün okuyacaksın. Yalnız yüz tane taş say, cebine koy. Her okuyuşta bir taş atarsın. Duayı kırk gün okur ve son gün Ablaktaş`a gider. Babası ise Cuma namazını kılmak için köyde kalır. Ablaktaş’taki çeşmenin yanında hayvanlarını otlatmaya bırakır. O da namaz kılmaya niyetlenir. Daha önce babasıyla burada namaz kılarlarmış Namaz vaktini anlamak için de kendilerine bir taş tespit etmişler. Güneş taşa isabet ettiği zaman öğle vakti olduğunu anlarlarmış, O gün de babasıyla yaptığı gibi kendisine taşı nişan eder ve Güneşe bakarken uykuya dalar.
Uykusunda, çeşmenin başında kırk yeşil güvercin görür Güvercinler birden kaybolur ve karşısında üç derviş belirir. Dervişler Hüseyin`e abdest aldırırlar ve birlikte namaza dururlar, Hatta bir dörtlüğünde der ki:
Vardım saf saf olup durmuş divana
Ben de el bağlayıp geçtim bir yana
Meylimi bağladım gari sübhana
O güzel Allah`ı gözler gözlerim
Daha sonra Hüseyin`i ortalarına alıyorlar. Hüseyin bakıyor ki. Dervişlerden birinin elinde bir tabla, üç dolu bardak var. Derviş, bunları Hüseyin’in önüne getiriyor ve
-Hüseyin, bu şerbetlerden bir tanesini iç bakalım. Diyor. Hüseyin bardakların içindekileri şerbete benzetemiyor. Kendisini kandırdıklarını. Ona içki içireceklerini sanıyor. Ne kadar zorluyorlarsa da içmiyor Bunun üzerine birisi Hüseyin`in ellerini tutuyor. Birisi de parmağını bardağa batırıp Hüseyin`in ağzına sürüyor. Tam bu esnada Hüseyin uykudan uyanıyor. Bakıyor ki. ne derviş var ne de şerbet. Fakat ağzında İnanılmaz bir lezzet hissediyor- Öylece bir daha uykuya dalıyor. Uykuda yine karşısına dervişler çıkıyor Tam eline bardağı alıp içmeye hazırlanıyor ki. Dervişler şôyle diyor:
-Oğul. buna aşk badesi derler. Sevdiğin kız aşkınadır. Kızın adı Gülperi’dir. Bedahşan kentinde Şah Abbas`ın kızıdır. Sen Onun. O da senindir. Birbirinize aşık maşuk ` sunuz. Dervişlerden biri Gülperi`nin cemalini gösterir. Üç bardak Hüseyin`e. üç bardak ta Gülperi `ye verirler. Yeşil mürekkeple yazılı bir kitap okuturlar.
Üç harf okuttular yeşil yapraktan
Okudum harfini noktasın tek tek…..
Hüseyin uykudan uyanır ki, ne Gülperi Han var ne de dervişler. Danaları da göremeyince köyün yolunu tutar. Köye varmaya yakın bir atlıyla karşılaşır,
-Hüseyin, korkma oğlum, sen ereceğine erdin. Bundan sonra senin mahlasın Sümman, dünyada kavuşmak senin için haram.
der. Sümmani, anlam olarak “Sonuncu, sona ait” demektir.
Hüseyin köye varınca annesini,. Babasını uyandırır. Babası da ertesi sabah köylülere, çobanlığı bıraktıklarını söyler. Aradan otuz kırk gün geçer, günler geçtikçe aşkı da ziyadeleşir. Herkes. Onun hastalandığını. cin`e; peri`ye karıştığını sanır. O zamanlar sıra geceleri düzenlenirmiş. Bir akşam babasına yalvarır. gece!:e katılmak İstediğini söyler. Babası da dayanamayıp götürür. Sıra Sümmani`ye gelince. bazı kimseler, O`nun çocuk olduğunu söyleyerek atlamak İsterler. Köylülerin teklifini kabul etmeyerek, türkü söylemek istediğini belirtir ve söze başlar:
Uyandım gafletten oldum perişan
Bir nur doğdu alemler oldu ürüşan
Selam verdi geldi üç-beş dervişan
Lisanları bir hoş sedasın tek tek
Lisanları bir hoş eyler avazı
Onlarda mevcuttur ilm-ü el fazı
Dediler: Vaktidir kılak namazı
Aldılar abdestin edasın tek tek
Aldılar abdesti uyandım habran
Aslımız yapılmış hak ü turabtan
Üç harf okuttular yeşil yapraktan
Okudum harfini noktasın tek tek
Okudum harfini zihnim bu!andı
Yalelerim göz göz oldu sulandı
Baktım çar etrafa kadeh dolandı
Nuş ettim kırkların mahlesin tek tek
Nuş ettim badesin gördüm rengini
Tam on sekiz saat sürdüm cengini
Yar yüzünde saydım üç beş bengini
Halhalın altında hırdasın tek tek
Dediler: Sümmani gel etme meram
Adamı çürütür dert ile verem
Sen içün dünyada kavuşmak haram
Hüdam böyle salmış kalemin tek tek
Koşma bitince köylüler şaşırır. Onun badeli Âşık olduğu anlaşılır. Fakat henüz saz çalmasını bilmemektedir. Babası ile bir gün Erzurum ` a giderler. Burada âşık kahvelerine devam eder. Sazın perdelerini ve tezene tutmasını öğrenir. Her akşam köylüyü toplayıp saz çalar. Günler ayları, aylar yılları kovalar Sümmani köyde duramaz ve sevdiğini aramaya karar verir. Önce Kafkaslara. oradan İran`a gider. İran- Turan illerini dolaşır. Bedahşah`ı tanıyan, Gülperi`nin adını duyan bir Allah kuluna rastlayamaz Hint, Afgan topraklarına gider. Onun bir gurbeti yaklaşık beş yıl sürmüştür. Günlerden bir gün rüyasında pirini görür. Piri O`na Kırım`a bir geziye çıkmasını söyler. Sümmani yanına sofusunu alıp Kırım yolculuğuna çıkar Kışı Kırımda geçirir. Yaz gelince tekrar köyüne döner. Artık şair, hareket kabiliyetini yavaş yavaş kaybederek duraklama dönemine girmektedir.
Devrin büyük şairlerinden Erbabi`yi mat eder. Başarıları Erzurum Valisinin kulağına kadar gider. Bir süre sonra. Sümmani Pasof` a gider. Aşığı oradan Suskap köyüne Zülali`nin yanına götürürler. O sırada ünü Kars`ı, Ardahan`ı, Erzurum`u kaplamış olan Âşık Şenlik`te oradadır. Üçünden bir atışma İsterler. İlk sözü Sümmani söyler:
Adem Sefiyullah makam-ı peder
Cennet` te ihvan bir kere düştü
“Sürün“ dedi, mollam takdir-i kader
Cennetten dünyaya bir kere düştü
Şenlik:
Hışm-ı nar içinde gülüstan gözü
İbrahim Safa`ya bir kere düştü
İsmail` e gelen koç kurban kuzu
Cennet`ten Mina `ya bir kere düştü
Zülali:
Türaptan bir avuç hak aldı kaddes
Bu zemin Ierzeye bir kere düştü
Beytullah yerine Beytü`l Mukaddes
Kuruldu Kabe`ye bir yere düştü
Sümmani`nin esas amacı, Şenlik ile meydan edilmekti. Günün birinde yine Samikale köyünden, Sefili isminde birisi, Aşık Şenlik`in yaşadığı. Kars`ın Çıldır ilçesinin Suhara Köyü`ne gider. Kendisini Aşık Sümmani olarak tanıtır. Fakat mat olup, sazını bırakarak köyüne geri döner. Bu olaydan hemen sonra Aşık Şenlik, Ardahan`a gider. Aşık Sümmani ile Ahmet Onbaşı da Şenlik`İn köyüne gelirler Orada. yöre İçinde önemli bir konuma sahip olan, Haşimoğulları `ndan Celal Bey ve Şerif Bey`le karşılaşırlar. Her ikisi de, bir süre önce köye gelip kendisini Sümmani olarak tanıtan aşıktan, Onun Şenlik`le yaptığı karşılaşmadan bahsederler. 0 zaman, Sümmani, kendi şanını kurtarmak için Aşık Şenlik`le karşılaşmak istediğini söyler. Şenlik, Ardahan ` dan köye çağrılır. Neticede bir araya gelirler. Hem tatlı tatlı sohbetler ederler hem de atışırlar. Sonunda yenişemeyip, kardeş olduklarım ilan ederler. Birkaç gün sonra köyüne geri döner. Fakat zaman Gülperi`yi unutturamamıştır. Köylüleri ona rastlayıp konuşturdukları zaman, 0, şu şiirini söyler:
Ervah-ı ezelden Ievh ü kalemden
Bu benim bahtımı kara yazdılar
Gönül perişandır alev-i alemde
Bir günümü yüz bin zara yazdılar
Gönül gülşeninde har oldu deyu
Hasretlik ismimde var oldu deyu
Sevdiğim, sevdiğin pır oldu deyu
Erbab-ı garezler yare yazdılar
Dünyayı sevenler veli değildir
Canı terk edenler deli değildir
İnsanoğlu gamdan hali değildir
Her birini bir efkara yazdılar
Nedir bu sevdanın nihayetinde
yadlar gezer yarin vilayetinde
Herkes diyarında muhabbetinde
Bilmem bizi ne civara yazdılar
Döner mi kavlinden sıdk-ı adıklar
Dost ile dost olur bağrı yanıklar
Aşk kaydine geçti bunlar aşıklar
Sümmani`yi “Derkenara“ yazdılar
Aşık artık gerileme dönemine girmiştir. Bir gece rüyasında Gülperi işaret almadan gurbete çıkmaması yolunda tembih eder. Bu duruma çok üzülür. Zaman zaman Erzurum`a gidip gelmektedir. Erzurum’da bulunduğu günler kahvede otururken arkadaş ve dostları sözü eski günlerden açıp. Sümmani`ye Gülperi ile olan aşkını anlattırmak isterler. Artık ihtiyardır. Sazını eline alıp şu şiirini söyler.
Tarih seksen dokuz on bir yaşımda
Cem başımda iş birer birer
On sekiz yıl sürdü yarin peşinde
Akıttım gözümden yaş birer birer
Görmedim dünyada bir şadlık demi
Geçti civan ömrüm, gülmem encamı
Her boyun sistemi, feleğin kahrı
Vurdu her taraftan taş birer birer
Sümmani`yim hani benim otağım?
Gün be gün, bulandı dalım, budağım
Devroldu devranım, çevrildi çağım
Döküldü dihenden diş birer birer
Bir gün gençliğini hatırlayıp aşk badesini içtiği Ablaktaş`a gider. Çobanlığı bıraktığından beri buraya hiç gitmemiştir. Orada oturur, uzun uzun düşünür, çalar, söyler. Artık, sadece kahvelerde çalıp söylemektedir. Bu sıralarda, Gülperi de Sümmani`den haber alamadığına üzülmektedir. Bir gün Bedahşah `tan tellal çağırttırır. Sümmani`yi aratmak için iki kardeş görevlendirir Sümmani`yi bunlara iyice tarif eder. Aradan günler, ay!ar geçer İki kardeş Kafkas taraflarına gelirler. Birden gözlerine bir adam ilişir. Adamlara Sümmani adında birisi aradıklarını söylerler. Adamlar:
-Biz Onun akrabalarındanız. Sümmani yakında öldü. Gülperi adında bir kızı sevmişti. Bu kızın aşkı için pir elinden bade verilmişti. İşte o vakitten beri. Sümmani Gülperi`nin aşığı olmuştur. Daha ölmeden bir kaç gün evvel rüyasını görmüştü. Günlerce ağladı, son dakikasına kadar Gülperi`nin acılarını çekti. Sonunda Ona hasret gitti.
İki kardeş, Sümmani`nin ölümüne çok üzülürler. Köye dönerler ve doğruyu Gülperi`ye söylemeye karar verirler. Şah`ın sarayına yaklaşırlar, bakarlar ki bir cenaze kalkmaktadır. Bu Gülperi`nin cenazesidir.
Sümmani ile Gülperi Hikayesi ve Emsal Günaydın Derlemesi
Şu Karşı ki Yüce Dağlar 2 Sümmani
Duldalanma Yar Mevla'yı Seversen ( Sümmani)
Sümmani İle Gülperi Hikayesi Hakkında ve Ahmet Özdemir Derlemesi
İlgili Linkler
Ferhat ile Şirin Hikayesi Varyantları ve Özetleri
ŞAH İSMAİL İLE GÜLİZAR HİKAYESİ HAKKINDA BİLGİLER VE ÖZETİ
Leyla ile Mecnun Hakkında Mesnevileri ve ÖzetiŞahsenem ile Aşık Garip Hikayesi Hakkında Çalışmalar ve Özeti
Mem u Zin Hikayesi Asıl Aşk Hikayeleri ile Mukayesesi ve Özeti
İlbeyli Aşireti İlbeylioğlu Hikayesi ve Oğuzeli Varyantı ( Prof. Dr. M.Yardımcı )
Hurşit İle Mahmiri Hikayesi Metni ve Hikaye Hakkında Bilgiler
KAYNAKÇA
[1] Emsal Günaydın , Aşık Sümmani, turkuler.com/ozan/summani.asp, son erişim, 12*10-2012
[2] ]https://edebiyatvesanatakademisi.com/asik-edebiyati-asiklar/erzurumlu-asik-summani-hayati/244
[3] https://edebiyatvesanatakademisi.com/asik-edebiyati-asiklar/erzurumlu-asik-summani-hayati/244
[4] Anonim, Sümmani Biyografisi,://nedirkimdir.org/summani-biyografisi/ son erişim, 11-12-2013http
[5] Hayrettin Rayman Aşık Sümmani’nin Hayatı, Edebi Şahsiyeti Şiirleri ve Şiirlerinin Tahlili “ SBE, Fırat Üniversitesi, Doktora Tezi- Elazıg 199
[6] Murat Uraz, ( 1960) Aşık Sümmani ile Gülperi, İstanbul
[7] Abdülkadir Erkal “ Narmanlı Aşık Sümmani’nin Hayatı ve Eserleri” Erdem Yayınları İstanbul, 1998
[8] Metin Özarslan_Aşık Sümmani Hakkında Yazılan Son Kitap Üzerine Bazı Dikkatler,turkoloji.cu.edu.tr Milli Folklor Dergisi, yıl 11 Sayı 44
[9] https://edebiyatvesanatakademisi.com/erzurumlu-asik-summani-siirleri/atisma-summani-senlik-zulali/20827
[10] Emsal Günaydın, Âşık Sümmani, turkuler.com/ozan/summani.asp, son erişim, 12*10-2012
Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.
BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM veya [email protected]
Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın