Ercişli Emrah ’ Van'ın Erciş ilçesinde doğmuş ve  17. Yüzyıl da yaşamıştır.  Ercişli Emrah Erciş kafesine bağlı bir Karakoyunlu köyü olan Egans'ta doğmuştur. [1] Kimi kaynaklara göre babası Erciş kalesinin dizdarı Miroğlu'nun sazcısı Âşık Ahmet'tir. [2]Fakat pek çok kaynağa göre  Ercişli Emrah ’ın Ercişli olduğu bile henüz netlik kazanmamıştır. [3] Hatta kimi araştırmacılara göre yaşamış olduğu dahi bir netlik kazanmamıştır.

 

Hayatı hakkındaki bilgiler genellikle Ercişli Emrah ile Selvihan hikâyesinden çıkarılmış bilgilerdir. Bu bilgilerin doğruluğu elbette çok kuşkuludur. Babasının adının Ahmet olmuş olması da ihtimaller içindedir.

 

Yurt sevgisi, aşk, doğa güzelliği, özlem gibi konuları işleyen Erçişli Emrah’ın şiirleri halk şiiri, dili, muhayyilesi ve zevki ile yazılmış olmasına rağmen divan şiirinden ve şairlerinden etkiler taşımaktadır.  Ercişli Emrah  'ın en şansız yanı  Ezurumlu Emrah ile karıştırılmasıdır. Bazı şiirleri  Ezurumlu Emrah ’a  mal edilmiştir.    Ezurumlu Emrah ve Ercişli Emrahların tek şahsiyet zannedilmesi,   Hikâyesinin Erzurumlu Emrah’a bağlanması, hem hikâyenin hem de Ercişli Emrah gerçeğinin çok geç ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Daha sonraki çalışmalar Ercişli Emrah’ın Erzurumlu Emrah’tan farklı bir âşık olduğunu ortaya koymuş,  Ercişli Emrah'ın belirmesinde Ali Saracoğlu, Nejat Birdoğan, Fahrettin Kırzıoğlu, Hikmet Dizdaroğlu, Saadettin Nüzhet Ergun, Cahit Öztelli, Muhan Bali ve Saim Sakaoğlu gibi araştırmacıların yaptığı çalışmaların büyük bir payı olmuştur.

 

Ercişli Emrah, hayatı hikâyeleşmiş hayatı etrafında hikâye teşekkül etmiş, tarihte yaşamış gerçek bir şahsiyet olarak kahramanı hayali olmayan bir halk hikâyemizin kahramanıdır. Emrah  ile Selvihan adlı halk öyküsüyle ün kazanmış olan Ercişli Emrah’ın hikâyesi öykü Doğu Anadolu, Azerbaycan, Türkmenistan ve Ermenistan'da da değişik isimlerle tanınır ve sevilir. [4]

 

Emrah ile Selvi, Türk Halk Hikâyelerinin en güzellerinden biridir. Hikâyeye eski kaynaklarda rastlanılmamaktadır. 17. yüzyılda Emrah’tan ve Selvi’den söz eden tek âşık, hikâyenin de kahramanı olan Ercişli Emrah’tır.

 

Dr. Muhan Bali, Ercişli Emrah ile Selvi Han Hikâyesi, Varyantların Tespiti ve Halk Hikâyeciliği Bakımından Önemi (Ankara 1973) adlı eserinde hikâye üzerinde geniş bir çalışma yapmış, hikâye ile varyantları üzerinde incelemelerde bulunmuş, âşığın hayat hikâyesine de ışık tutmaya çalışmıştır.[5]

Ercişli Emrah İle Selvihan Hikâyesinin Doğu ve Güney Anadolu 'da birbirinden farklı beş varyantı tespit edilmiştir. Bu varyantları karşılaştıran ve hayatını nedeyse Ercişli Emrah ve hikâyesi üzerine adayan Ali Saraçoğlu’nun tespitlerine göre Erzurum ağzı yedi, Erciş ise başlıca on epizota bölünmektedir.[6] Kendisi de bir Ercişli olan Ali Saraçoğlu, Erzurumlu Emrah ile Ercişli Emrah'ın birbirinden ayrılmasını sağlamış olan araştırmacılardan biri olmuştur.

 

Erciş’te bulunan bir mezar taşının Emrah ile Selvihan’a ait olduğu iddia edilmiş yapılan çalışmalar sonunda bu taşın Ercişli Emrah’a ait olmadığı sonucuna varılmıştır.[7]

 

Hikâyenin Erçiş ve Erzurum varyantlarında bir  Nevruz sabahı başlar. Emrah, Çelebi bağı (Ercişin 5 kilometre batısında, Van gölü sahiline kurulmuş tarihi bir köy) yöresinde Şeker bulağının üstünde, uyurken pir elinden pir dolusu bade içerek Selvihan’a âşık olur.

 

Erzurum anlatışında sevenler Emrah, Şah Abbas, Tiflis hâkimi Kuğu Han'ın oğlu Mirze Ali, Sevilen: Selvi, Aldatıcı Kuğuhan ve Selvi'nin kardeşleri, Yardımcı: Yağıp Han, Selvi'nin tayası Nazlı, Emrah'ın babası Âşık Ahmet'tir.

 

Erciş anlatışında "Selvi" adı "Selbihan" olarak geçer. Erciş ve Erzurum anlatışlarının birleşik motifi önceleri Selbihan-Selvihan'ın âşık olan Şah Abbas'ın, sonradan Emrah'ın ve sevgilisinin koruyucu ve kurtarıcıları oluşudur. 

 

 

HİKÂYENİN VARYANTLARININ  EPİZOTLARININ KARŞILAŞTIRILMASI 

 

Gaziantep anlatışında (Ali Rıza Yalgın derlemesi) Âşık Ahmet Erciş'e hariçten gelir. Selvi İran padişahının kızıdır. Emrah, Erciş'te bade içerek  İran'a Selvi'yi aramaya gider.  Hikâyenin kahramanları Emrah, Selvi, Âşık Ahmet, Serverşah, Acemşah, Haramiler başı Ahmet Turan'dır.

 

Erciş anlatışı ile Gaziantep anlatışının birlik motifi, Emrah'ın esirliğidir. Gaziantep anlatışında Emrah Haramiler başı Ahmet Turan'ın, Erciş anlatışında ise Ağrı dağında bir mağarada Kurtlarının başının elinde uzun zaman esir olarak kalır. Erciş anlatışında "Selvi" adı "Selbihan" olarak geçer.

Erciş ve Erzurum anlatışlarının birleşik motifleri  önceleri Selbihan-Selvihan'a âşık olan Şah Abbas 'ın, sonradan Emrah'ın ve sevgilisinin koruyucu ve kurtarıcıları oluşudur. Yedi, parçaya bölünebilen Erzurum anlatışının ikinci ve üçüncü kısımlarında Emrah üç defa hasım Ozanlarıyla meydanlaşır.[8]

 

• 1-Erciş'te Mir oğlu’nun sarayında babası Âşık Ahmet'le
• 2-Horasan'da Hasan Han'ın divanında Lezgi Ahmet'le
• 3-İsfahan'da Şah  Abbas  'ın huzurunda Âşık Abbas'la. Emrah, bu üç meydanlaşmada da hasımlarını mat ederek sazlarını almaktadır.

 

Ali Rıza Yalgın derlemesinde Emrah, Koca Âşık ve Servarşah ile meydanlaşmakta, her ikisini de mat etmektedir. Bu iki hikâyede ve şiirlerinde  Divan tesiri yok denecek kadar azdır.

Ali Saraçoğlu: Ercişli Emrah İle Selvihan Hikayesinin Erzurum ağzı ile Erciş varyantlarını karşılaştırmış Erzurum ağzında yedi, Erciş ağzında ise on epizot tespit etmiştir. [9]

 

 

Emrah ile Selbihan hikâyesinin Erciş ağzı:

 

• Emrah'ın çocukluğu,
• 2-Babası ile Miroğlu'nun divanında meydanlaşması,
• Şah Abbas'ın veziri Şah Budak'ın Van kalesini muhasarası,
• Şah Budak'ın adamlarının Erciş'te, Hayvan bahçesinde Selbihan'ı kaçırarak İran'a götürmeleri,
• Emrah'ın Selbihan'ı aramaya çıkması ve Şah Abbas'ın yanında bulması,
• Emrah'ın Şah Abbas'ın âşıkları ile meydanlaşması,
• Erciş'e dönüş,
• Kuğuhan'ın oğlunun Selbihan'ı kaçırması,
• Emrah, Kuğuhan'ın yüzünde ve işkencede,
• 10- Yağıp Han'ın yardımı ile Emrah'ın zindandan kurtuluşu, ikinci dönüş ve son parçalarına bölünmüştür.[10]
•  

Hikâyenin farklı varyantlarında kahramanların adlarının değişik olmasına karşılık bazı kahramanlar aynı hareketlerde bulunmakta, aynı olaylara sebep olmaktadırlar. Bunlardan başka adları ve sebep oldukları olaylar aynı olan kişiler üç hikâyede de esas kahramanlardır.

Hikâyede sözü edilen Van kuşatması 1605'te başlamış ve Kuyucu Murat Paşa'nın sadrazam olduğu 1610 tarihine kadar sürmüştür; Ercişli Emrah'ın o yıllarda aşka tutulduğu ve aşağı-yukarı 18–20 yaşlarında olduğu düşünülürse, doğum tarihinin 1585 olduğu söylenebilir. [11]

 

1. SELÇUK PEKERİN İNCELEDİĞİ VARYANTTAKİ HİKÂYENİN ÖZETİ  [12]

Emrah’ın babası Aşık Ahmet, gördüğü rüyayı hanımına anlatır. Hanımı bu rüyayı, kendisine padişahtan bir kapı açılacağı ancak bu kapıdan yararlanamadan sürgüne gönderileceği şeklinde yorumlar.

Bu sırada İsfahan Şahı Abbas’ın sarayındaki kırk âşık, Gence hanı Kara Vezir’in kapısına gelip karşılarına çıkarması için hasım isterler. Kara vezir, bunların karşısına Âşık Ahmet’in çıkmasını emreder.

 

Aşığın kapısı çalınıp kendisi davet edilir, mecliste âşıklara mat olduğu için sürgüne yollanır. Ahmet, altı yaşındaki oğlu ile hanımını da alarak Türkiye sınırları içindeki Erdiç (Erciş) köyüne gelir ve köy ağası Miroğlu Ahmet Bey’e sığınır.

 

Emrah bir gün babasının sazını çalmak isterken tellerini koparınca babası tarafından dövülür. Burnunun kanını yıkayıp abdest alarak mezarlığa gider ve iki rekat namaz kılıp dua eder, uykuya dalar. Uykusunda yanına gelen pir ona birincisi Allah’ın, ikincisi pirlerin, üçüncüsü ağa kızı Selvi’nin hatırına üç bade içirir.

 

Uykusunda, saz çalma kabiliyeti de kendisine verilen Emrah babasını ilk karşılaşmada mat eder, Miroğlu onu sarayına alır. Bu sırada aynı pirden bade içen Selvi de onun için yanıp tutuşmaktadır.

Gün olur, şah oğlu Şah Abbas ordularıyla Van’a gelip bir kaleyi kuşatır. Bir takım hilelere aldanıp kaleyi alamaz. Bu sırada askerleri talana başlamış ve iki asker de Miroğlu’nun kızı Selvi ile cariye Nazlı’yı kaçırmıştır. Abbas, bu iki askeri öldürtür, Selvi’ye de bir görüşte âşık olur.

 

Şahoğlu, İsfahan’a geldikten sonra çeşitli yollar denese de Selvi’yi almayı başaramaz. Sonunda Selvi’nin istekleri kabul edilir. Şah Abbas, Selvi Bağları denilen bir bağ dikecek ve bağ üzüm verince Selvi kendisiyle evlenecektir. Bu arada Emrah da İran topraklarında Selvi’sini aramaktadır.

Aradan yedi yıl geçip bağ üzüm vermeye başlayınca düğün hazırlıklarına başlanır. Düğünün 39. günü Emrah saz çalınan meydana gelip Şah Abbas’ı mat eder. Şah Abbas’ın huzurunda Selvi’nin duvardaki resmine methiye düzünce Abbas, Emrah’ın Selvi’yi sevdiğini anlar. Bu sırada zehir içerek Abbas’ın elinden kurtulmayı düşünen Selvi’nin elindeki bardak Allah’ın hikmetiyle yere düşüp kırılır.

Selvi’ye Emrah’ın geldiği haber verilir ve iki âşık hasretle kucaklaşır. Bazı olaylardan sonra Emrah ile Selvi’nin düğün hazırlıkları başlar, düğün Erciş’te yapılacaktır. Selvi’yi Emrah’a vermek istemeyen ağabeyler onu ve Nazlı’yı kaçırırlar, Emrah babasıyla birlikte peşlerine düşse de onları bulamaz.

Bu sırada Gence’de bulunan Selvi’ye Kara Vezir’in oğlu âşık olur. Selvi, yedi yıl boyunca halı dokuması ve kendisinin iki tasvirinin yapılması karşılığında Kara Vezir’in oğlu Ali ile evlenmeyi kabul eder. Bu arada babası ile birlikte Selvi’yi arayan Emrah’ın başından bir de Selâtin Peri macerası geçse de Emrah müsaade alıp Selvi’yi aramaya devam eder. Baba oğul bir gün Selvi’nin bahçesine gelirler. Emrah burada Selvi’ye kavuşur. Bu arada Kara Vezir’e verilen yedi yıllık süre dolmuştur. Nişanlısının yanına gelen Ali onu başka biriyle yatakta görünce Emrah’ı öldürmeye kalkar.

Emrah, Şah Abbas’tan aldığı fermanı göstererek ölümden kurtulur ama zindana düşmekten kurtulamaz.

 

Hikâyenin sonunda suçlular Şah Abbas tarafından cezalandırılır ve önce Selvi ile evlenen Emrah bir hafta sonra da Selâtin Peri ile dünya evine girer.

 

Ezelden Emrah’a ad olan Selbi
Muhabbeti kalkmış yad olan Selbi
Beni gemgin koyup şad olan Selbi
Ecep eller ile gülüşür m’ola [13]

 

 

İlgili Linkler

• Ferhat ile Şirin Hikayesi Varyantları ve Özetleri
  ŞAH İSMAİL İLE GÜLİZAR HİKAYESİ HAKKINDA BİLGİLER VE ÖZETİ
  Leyla ile Mecnun Hakkında Mesnevileri ve Özeti
• Şahsenem ile Aşık Garip Hikayesi Hakkında Çalışmalar ve Özeti
• Tahir ile Zühre Motifleri Epizotları Varyantları Özetli
• Ercişli Emrah İle Selvihan Hikayesi ve Özeti
• Mem u Zin Hikayesi Asıl Aşk Hikayeleri ile Mukayesesi ve Özeti
• Eşref Bey Hikayesi Varyantları ve Özetleri
• Halk Hikayelerimizin Doğuşu ve Yapısı
• Sümmani ile Gülperi Hikayesi ve E. Günaydın Derlemesi
• İlbeyli Aşireti İlbeylioğlu Hikayesi ve Oğuzeli Varyantı ( Prof. Dr. M.Yardımcı )
• Hurşit İle Mahmiri Hikayesi Metni ve Hikaye Hakkında Bilgiler
• Asuman İle Zeycan Hikayesi Hakkında Motif ve Epizotları

KAYNAKÇA

 

[1] Anonim Erçisli Emrah,://www.turkuler.com/ozan/ercisliemrah.asp, son erişim, 11-10-1012http

[2] ]Selçuk PEKER,17. YÜZYIL ANADOLU SAHASI TÜRK SAZ ŞAİRLERİNİN ŞİİRLERİNDE HİKÂYE KAHRAMANLARI, DR,  Aksaray Üniversitesi Mühendislik Fakültesi

[3] ]Dr Aslan Tekin Edebiyatımızda İsimiler, Elips Yayınları, Ank. 2005, shf191

[4] https://edebiyatvesanatakademisi.com/asik-edebiyati-asiklar/ercisli-emrah-hayati-ve-sairligi/255

[5] https://edebiyatvesanatakademisi.com/asik-edebiyati-asiklar/ercisli-emrah-hayati-ve-sairligi/255

[6] https://edebiyatvesanatakademisi.com/asik-edebiyati-asiklar/ercisli-emrah-hayati-ve-sairligi/255

[7] ]Salahaddin Bekki, ERCİŞLİ EMRAH'IN ŞÂHİDESİ (MEZAR TAŞI) ÜZERİNE, https://turkoloji.cu.edu.tr/HALK%20EDEBIYATI

[8] https://www.turkuler.com/ozan/ercisliemrah.asp

[9] Ali Saraçoğlu - Ercişli Emrah - T.C. Kültür Bakanlığı Yayını (2300 - 280 - 56)

[10] Doç. Dr, A. Berat Alptekin, Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı, Ankara.1997: 226–231.)

[11] Doç. Dr, A. Berat Alptekin, Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı, Ankara.1997: 226–231.)

[12] Selçuk PEKER,17. YÜZYIL ANADOLU SAHASI TÜRK SAZ ŞAİRLERİNİN ŞİİRLERİNDE HİKÂYE KAHRAMANLARI, DR,  Aksaray Üniversitesi Mühendislik Fakültesi

[13] Selçuk PEKER,17. YÜZYIL ANADOLU SAHASI TÜRK SAZ ŞAİRLERİNİN ŞİİRLERİNDE HİKÂYE KAHRAMANLARI, DR,  Aksaray Üniversitesi Mühendislik Fakültesi