Prof. Dr. Saadet Çağatay Hayatı ve Eserleri

 

Saadet İshaki Çağatay, (d. 27 Temmuz 1907 - ö. 24 Haziran 1989), Tatar asıllı Türkolog.

Çocukluk ve Gençlik Yılları

Saadet İshaki, 27 Temmuz 1907 tarihinde İdil-Ural İdil-Ural, ( yani Volga-Ural)  bölgesinin Yaushirme -Yevşirme - (Rusçası: Kutlushkino) isimli bir Tatar köyünde dünyaya gelir. Babası İdil-Ural (Tatar) milli hareketinin lideri Ayaz İshaki'dir. Babası Ayaz İshaki, annesi Meryem Hanım’dan 1908 yılında ayrıldığı için çocukluk yılları Yevşirme köyünde  ve dedesinin evinde geçmiştir. [1]

 

İlköğrenimini Yaushirme köyünde  tamamladıktan sonra 1917-18 yılında Kazan’da bulunan sadece asilzadelerin çocuklarının kabul edildiği Marinski Gimnazya (Marienische Gymnasium) okuluna ve  Çar’ın özel izni ile  kaydedilir. [2] Babası Ayaz İshaki  1917 Ekim devriminden sonra  Berlin’e kaçmak zorunda kalmış, Saadet İshaki’ye amcası ve yengesi bakmaktadır. Saadet Hanım’ın amcasının eşi bir tiyatro kumpanyasında çalışmakta,  1917 sonrası Sovyet yönetimi bu kumpanyadaki kimi aktör ve artistleri Taşkent’te görevlendirmektedir. Bu nedenle Saadet Hanım amcası ve yengesi ile birlikte tüm ailenin taşındığı  Taşkent’te  sürdürmek zorunda kalır. 1920-21 ders yılı.

 

 Ayaz İshaki 1922 yılında kızı Saadet’İ  Avrupa'da okuması için Belin’e çağırır.  Fakat Saadet Hanım, Berlin’e gitmek için bir pasaport çıkartmayı denediğinde  Kazan'daki pasaport dairesindeki  yöneticiler olumsuz yanıt vermiştir. . Dairedekilerin hepsi  babası  Ayaz İshaki ve Saadet Hanım'ı  tanımaktadır. Ona “ Pasaport alabilmesinin mümkün olmayacağını hükümetin buna izin vermeyeceğini, ama insan kaçakçıları yolu ile Finlandiya üzerinden kaçabileceğini söylerler. Rusya'dan Berlin’e  kaçmak için  Kazan'dan yola çıkarak San Petersburg'a gelen Saadet Hanım, İnsan kaçakçıları ile buluşur. San Petersburg’dan  sınıra kadar olan 175 kilometreyi  gündüz uyuyup gece yürüyerek; açlık ve susuzluk içinde  geçer. 1 Kasım 1922'de Finlandiya'ya kavuşur. [3]

 

Finlandiya’ya ulaştığında ise San Petersburg'daki kıtlık ve salgın hastalıklar yüzünden Finlandiya'da bir kampta, bir ay boyunca karantina altında tutulur.  Sonunda Finlandiya'ya gelen babası Ayaz İshaki Bey onu Finlandiya’dan alarak  Berlin'e götürmeyi başarmıştır. [4]

 

Akademik hayatı

O yıllarda   Sadri Maksudi Arsal  ve  Yusuf Akçura' da Berlin’dedir. Berlin’e sığınmış çok sayıda   Tatar da vardır.  Saadet Hanım, baba dostları  Sadri Maksudi Arsal  ve  Yusuf Akçura' ’nın destekleri ile   özel bir Alman lisesine (Realgymnasium) yatılı olarak kaydolur. Bu okuldaki eğitim yıllarında  Almanca öğrenir. Babası Ayaz İshaki Bey İstanbul’a yerleşmiştir.  1925’te  Hamdullah Suphi Tanrıöver 'in yardımıyla Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığına geçer.  1926 yılı yaz tatilini babasının yanında İstanbul’da geçirir. Berlin’deki eğitimini yarıda bırakarak İstanbul’da babasının yanında kalmak istemektedir. Fakat  Yusuf Akçura’nın  ısrarı ile Berlin’deki eğitimine  devam etmek zorunda kalacaktır. Baba kız yeniden ayrılır ve Saadet Hanım eğitimini tamamlamak için tekrar Berlin’e döner. Akabinde babası da tekrar Berlin’e dönecektir.

 

Berlin’deki eğitimini sürdüren Saadet Hanım, 1927’de kaydolduğu Berlin Friedrich Wilhelm Üniversitesi’nin Edebiyat Fakültesi (Philosophische Fakültät) Şark Dilleri Bölümü’nden 20 Haziran 1931’de mezun olur.  Reşit Rahmeti Arat  ‘da  1922 den beri Berlin’dedir ve  W. Bang ile Gabai’nin gözetiminde Türkoloji derslerine görmektedir.   Üstelik Reşit Rahmeti Arat  , babasının Berlin’de çıkarmakta olduğu “ Yana Milli Yul “ adlı dergiye yazılar göndermektedir. [5] 1928'den 1939 yılına kadar Varşova ve Berlin'de babası Ayaz İshaki tarafından yayınlanan "Yanga Milli Yul" (Yeni Milli Yol) dergisinin hazırlanmasında babasına yardımcı olmaktadır. Ayrıca Türkiye’den gelmiş olan Ahmet Caferoğlu, Hüseyin Avni Göktürk, Şükrü Akkaya, Sadettin Buluç, Tahsin Banguoğlu ‘da bu okullarda öğrenim görmektedirler.

 

Saadet Çağatay ile   Reşit Rahmeti Arat’ın ağabey kız kardeş ilişkisi bu okulda ve bu dergide  atılır. Saadet Hanım’ın manevi ağabeyi olarak kabul ettiği  Reşit Rahmeti Arat ile  bu şekilde başlayan dostlukları Türkiye’de de devam edecektir. Saadet Çağatay,  Berlin’deki Türkoloji bölümünde Reşit Rahmeti Arat ‘ın  arkadaşı Yakup Bey Sinkeviçle de tanışmış, Alman Türkologları Gabain ve Bang’ın öğrencisi olmuştur. Saadet Çağatay’ın  Uygurcayı ve Uygur metinlerini tanıması bu sayede olacaktır.

 

Türkoloji bölümündeki Lisan eğitimini tamamlayan Saadet İshaki Çağatay  18 Temmuz 1931'de doktoraya başvurur. 27 Ekim 1932'de Özbek Türklerinden Tahir Çagatay ile evlenen Saadet ishaki bu tarihten sonra İshaki soyadını terk ederek Çağatay adını almış olur.

 

 Willi Bang-Kaup'un yönetiminde hazırladığı "Denominale Verbbildungen in den Türksprachen" (Türk dillerinde İsimden Yapılan Fiiller) adlı  tez çalışması ile  15 Aralık 1933'te doktora derecesini almayı hak kazanır. 1933 yılında tamamladığı doktora tezini Kırım’ın manevi ve edebi abidesi  Gaspıralı İsmail Bey’e ithaf eder. [6]1933-1938 yılları arasında  babasının çıkarmış olduğu Yana Milli Yul [Yeni Millî Yol] dergisinin hazırlanmasını da üstlenmiştir.

 

Bu  yıllarda hazırladığı Çora Batır destanı Polonya İlimler Akademisi tarafından yayımlanır. Karl Heinrich Menges ile birlikte hazırladığı Qazakisch adlı monografi de bu yıl içinde çıkar.

 

I.Dünya Savaşı başlayınca eşi Tahir Çağatay ile 1939'da Türkiye'ye yerleşerek 1 Aralık 1939'da Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji asistanlığı için başvurur.  4 Nisan 1940'ta Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Bölümü kütüphane memur vekilliğine atanır. Doçentlik tezini de kütüphane memuresi olduğu sıralarda hazırlar. 26 Aralık 1941'de doçent olmak için hazırladığı "Eski Osmanlıcada Fiil Müştakları" adlı araştırmasını fakülte dekanlığına teslim eder  Abdülkadir İnan  ile Lázslo Rásonyi  oluru üzerine  tezi kabul edilir. 17 Mart 1943 tarihinde Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi’ne Doçent Doktor unvanı ile atanır. Hocaları Gabain ve Bang’tan aldığı öğretilerle Eski Türk Dilleri ve Uygur metinleri hakkında çalışmalarına başlar. Rusça, Almanca, İngilizce, Türkiye Türkçesi ile Tatar Türkçesine vâkıf olan Saadet Çağatay bu yıllarda “Altun Yaruk”   ve Türk “Lehçeleri Örnekleri” adlı çalışmalarını da tamamlar. Alman Türkologlarının yazılarını  da Türkçeye tercüme etmektedir. 7 Nisan 1952’de Prof. Dr. Mehmet Necati Lugal ’ın baş-kanlığında, Prof. Dr. Reşid Rahmeti Arat, Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, Prof. Dr. Osman Turan ve Prof. Dr. Necip Üçok’tan oluşan kurul tarafından Profesörlüğe yükseltilir.

 

16 Mart 1953’te Cumhurbaşkanı Celâl Bayar tarafından Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türk Lehçeleri Profesörlüğüne atanır. Profesörlük yıllarında  “Kazakça Metinler”  “Türk Lehçeleri Örnekleri.” “ VIII. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Kadar Yazı Dili”  “Yaşayan Ağız ve Lehçeler”  adlı kitaplarını yayımlar. Araştırma ve İncelemelerini de Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler adlı eserinde bir araya getirmiştir. Hocalık yıllarında pek çok önemli isimin yetişmesinde katkıda bulunmuş Zeynep Korkmaz, Selâhattin Olcay,  Mustafa Canpolat ve Semih Tezcan’ı asistanı olarak yetiştirmiştir.

 

30 Haziran 1977’de yaş haddinden emekli olmuş  eşi Prof. Dr. Tahir Çağatay ile  1988'de "Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı"nı kurup  tüm malvarlığını bu vakfa bağışlamıştır. [7]

9 Haziran 1989’da karaciğer kanseri tanısı ile Ankara’da Hacettepe Tıp Fakültesi Hastahanesi’ne yatırılan Saadet Çağatay   24 Haziran 1989  vefat etmiş, “Eğer İstanbul’da ölürsem babam Ayaz İshaki’nin mezarına, Ankara’da ölürsem eşim Tahir Çağatay’ın mezarına gömülmek istiyorum”  [8]diye vasiyet verdiği için  Ankara'daki Cebeci Asri mezarlığına ve eşi Tahir Çagatay’ın yanına defnedilmiştir.

 

Eserleri

• Denominale Verbbildungen in den Türkspachen (Dissertation), Roma, 1953
• Türk Lehçeleri Örnekleri VIII. yüzyıldan XVIII. yüzyıla kadar Yazı Dili, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara, 1977, 3. baskı, 370 sayfa
• Altun Yaruk'tan İki Parça, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1945
• Kazakça Metinler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1961

ÖNEMLİ TÜRKOLOGLAR VE LİNKLERİ

• Dr. Saadet Çağatay Hayatı ve Eserleri
• Pertev Naili Boratav Kimdir Hayatı Hizmetleri
• Dr. Mehmet Necati Lugal 
• Zeki Velidi Togan Hayatı ve Hizmetleri
• Reha Oğuz Türkkan Hayatı ve Hizmetleri
• Remzi Oğuz Arık Hayatı ve Hizmetleri
• Abdülkadir İnan Hayatı ve Eserleri
• Dr. Mehmet Kaplan Hayatı Çalışmaları Eserleri
• Dr. Hasibe MAZIOĞLU Hayatı ve Çalışmaları
• Dr. Mehmet Necati Lugal Hayatı Çalışmaları Eserleri
• Pertev Naili Boratav Kimdir Hayatı Hizmetleri
• Dr. Saadet Çağatay Hayatı ve Eserleri
• Dr. Zeynep Korkmaz Biyografisi Çalışmaları Eserleri
• Dr. Muharrem Ergin Hayatı Hizmetleri Eserleri
• Dr. Şerif Aktaş Hayatı Eserleri

 

 

KAYNAKÇA

 

[1] Osman Fikri SERTKAYA, DOĞUMUNUN 100. YIL DÖNÜMÜ DOLAYISIYLA PROF. DR. SAADET ÇAĞATAY (28 Temmuz 1907 / Kazan - 24 Haziran 1989 / Ankara)

[2] Osman Fikri SERTKAYA, DOĞUMUNUN 100. YIL DÖNÜMÜ DOLAYISIYLA PROF. DR. SAADET ÇAĞATAY (28 Temmuz 1907 / Kazan - 24 Haziran 1989 / Ankara)

[3] Aysu ATA, “PROF. DR. SAADET ÇAĞATAY: "KUTLU ADİYLE MAKALELERİM. S. Ç,” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 17, 2 (2010) 37-50

[4] Osman Fikri SERTKAYA, DOĞUMUNUN 100. YIL DÖNÜMÜ DOLAYISIYLA PROF. DR. SAADET ÇAĞATAY (28 Temmuz 1907 / Kazan - 24 Haziran 1989 / Ankara)

[5] ŞAHAMETTİN KUZUCULAR, REŞİT RAHMETİ ARAT HAYATI VE ÇALIŞMALARI, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=33623

[6] Aysu ATA, “PROF. DR. SAADET ÇAĞATAY: "KUTLU ADİYLE MAKALELERİM. S. Ç,” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 17, 2 (2010) 37-50

[7] https://tr.wikipedia.org/wiki/Saadet_%C4%B0shaki_%C3%87a%C4%9Fatay

[8] Osman Fikri SERTKAYA, DOĞUMUNUN 100. YIL DÖNÜMÜ DOLAYISIYLA PROF. DR. SAADET ÇAĞATAY (28 Temmuz 1907 / Kazan - 24 Haziran 1989 / Ankara)