Rakîp Nedir Divan Şiirinde Aşık Rakibİ ve Sevgili
Rakîp
Osmanlıca yazılışı: Râkib : رقيب
Raḳіbe: Kadın rakip, birbirine rakip olan kadınlardan her biri.
Eski devre ait sözlüklerde kelime anlamları “ gözetlemek, kontrol etmek; beklemek, intizar etmek” şeklinde tarif edilir. Rakib, kendi menfaatine çalışan, başkalarının çıkarlarına mani olan kişi manasında da gelir.
Arapça kökenli rakîb kelimesi, Arapçadaki rakb (rukūb, rekābet) kökünden türemiştir. Bu nedenle rakibe, rekabet, murakabe, sözcükleri ile aynı kökten gelmektedir. Rakibe, sözcüğü rakib, sözcüğünün –müennesi- dişilidir. Sözlük anlamı ile: Kadın rakip, birbirine rakip olan kadınlardan her biri manasındadır.
Divan şiirinde rakîb, âşık ile sevgilisi için rekabet eden kötü kişidir. Aşığın, sevgilisinden kıskandığı ve aşığın en nefret ettiği düşmanı olmaktadır. Rakip, aşık ile sevgilinin buluşmasına halvetine mani olan düşmandır. (Halvet Nedir Divan Şiirinde Sevgili İle Buluşma) Bu nedenle divan şiirinde rakip; aşığın sevgilisini aşığın elinden alan, almaya çalışan aşığın mücadele etmek zorunda kaldığı kişi olmaktadır. Bu nedenle rakip divan şairlerinin gözünde haset, hasud ( hased eden ) , aşığın sevgilisine ulaşmasına mani olan, âşık ile sevgili arasına giren, düşman, âşıklara engel olan, nefret edilen, ağyar olarak da görülen kişidir. ( bkzAğyar Nedir Divan Şiirinde Rakip )
Rakip, hasud veya ağyar; gayr- bayri, yâd, yâdlar, yâd eller, rakip, imansız, rakib -i kâfir, başkaları, olarak da tabir edilir. Aşık ile sevgili arasına giren her şey zaten rakip ve ağyardır. Rakib sözcüğü doğal olarak sevgili, ağyar, sevgilinin yolu gibi sözcüklerle birlikte kullanılır. Rakib, sözcüğü divan şiirinde en sık geçen kelimelerden biridir.
Rakib, sevgilinin etrafından uzaklaşmayan, aşığın sevgiliye ulaşmasına engel olan, sevgili ile zaman geçiren, sevgili ile yiyip içen ve aşığ yaklaştırmayan kişidir. Rakip, kıskanç, dedikoducu, hased, fitne çıkaran, aşığı döven, aşığa söven, aşığın dişli rakibidir. [1]
Rakip ile âşık sürekli bir mücadele içindedir. Bu nedenle âşık, rakipleri ile sürekli savaş ve kavga içindedir. Rakip, sevgilinin yollarını kesmiştir ve aşığı sevgilinin semtine yaklaştırmaz.
“Ağyar, sevgilinin mahallesinin bekçileri ve ya köpekleridir. Aşığı asla içeri bırakmazlar. Âşık; ağyarı ve rakibi domuz, akrep, zağ , seğ, diye niteler. Bazen şeytan ve dev bazen de kâfir, gammaz, iftiracı, eğri, yavuz, nâdân, olarak niteler.” [2] Hatta ona diken, bela, mekes, kara yüzlü, bed çehreli vs. sıfatlarını da yakıştırır . Kara şebah, mekes, ebr-i siyeh, siyeh-rû, bed-çihre, nâ-pâk, - Kâfir-bî-din, binâ-yı kâfiri, hâr, peykân, belâ, gammaz, bühtancı, nâ-mevzûn ve düşmana benzetir.[3]( BKZ Divan Şiirinde Sevgili İmajı ve Sevgili Benzetmeleri)
Rakîb o çeşm-i gazâlâne yârün ardınca
Hemân ol it gibidür kim şikârun ardınca Şeyhülislam Yahya
Rakip, divan şairleri tarafından, sevgilinin kapısını gözleyen niğehbân (bakıcı, gözetici, bekçi) , habis ( alçak, soysuz, kötü) , nemime- sâz ( münafık, dedikodu yapan münafık), yılan, eşek, zırdeli, it, kelp, seg, kafir, vb olarak da düşünülür. Kısaca, râkib, âşık için en nefret edilen ve tüm kötü şeylere benzetilen bir varlıktır.
İt rakîbi niçe bir baglayasın har yirine
Öldür ey gâzî demidür anı kâfer yirine Hamdullah Hamdi
Rakib, kötü, çirkin, zararlı ve acımasızdır. Buna rağmen aşığa göre sevgili hep ağyar ve rakib ile birliktedir. Rakib her zaman, âşıktan ziyade sevgiliye yakın olan, sevgili ile işret eden kişidir. Bu nedenle aşığın en büyük üzüntü kaynağı sevgilinin kapısında köpek gibi bekleyen rakiplerdir.
Aşık, sürekli olarak sevgilisinin rakib ile birlikte olduğu vehmi ve kıskançlığı içindedir. En büyük merakı ise sevgilinin gerdanının rakibin pis nefesi ile kokup kokmadığıdır.
Nikâb ile göremezken biz onu hayfa
Rakîb ol gerdene-i simini bî- nikab kokar Nedim
Eyvah ki gerdanını peçesi ile görmek, bize peçesi üzerinden gerdanını koklamak nasip olmazken , rakib o simli gerdanının altından onu kokluyor. ( Rakibin kokusu gerdana sinmiş )
Rakip, âşık tarafından ölümü istenen, ölümü ile sevinç duyulan bir düşmandır.Ağyar veya rakibin ölümü âşık için büyük bir sevinçtir.
Meydâna geldi na'ş-t rakîb-İ nemîme-sâz
Kıldum huzûr-ı kalb ile Ömrümde bir namaz Sabit
Dedikoducu rakibin cenazesi ortaya geldi. Ömrümde kalp huzuruyla bir namaz kıldım."
İşittim ki rakip ölmüş habîbin ömrü çoğ olsun
Kapıdan bir seg eksilmiş anı sanman ziyanlıdır (Necâti
Dil-ber giceyle gelse rakîb âgeh olmasa
Ol rû-siyâh sâye gibi hem-reh olmasa Şeyhülislam Yahya
Gerçi açmadı kapu dilber rakîbe nâzdan
Bana bir mihr itdi ma’nâda yine açmazdan Aşık Çelebi
İncindi seg-rakîbe yine mâh-pâremüz
Barışmasa anuñla ‘aceb mi sitâremüz Nevizade Atai
Eski yazma mecmualarda rakib sözcüğü ters yazılmıştır. Zâti’nin aşağıdaki beyti bu duruma işaret eder.
Rakîbin başı olmuşdur aşağı
Eyâ Zâti bizim divanımızda Zâti
Ağyar, sözcüğü çoğu zaman rakib anlamında kullanılmıştır.
Ağyâra nigâh etmediğin nâz sanırdım
Çün lutf imiş ol âşıka ben az sanırdım Nefi
Divan şairleri rakip sözcüğü ile oldukça manidar ve hayli mizahi anlam oyunları da yapmışlardır.
Öldüm de dirse bakma rakîbün figânına
Kelb ölüsidür degmez ülüsi şüvânına Hamdullah Hamdi
Ayb sanma râkibe ettiğim ta’zimi ey Zihni
Tavaf- ı hâk – kûy-ı hazret-i cânaneden gelmiştir. Çermikli Zihni [4]
Bâr olmada gitdükçe rakîb-i har-ı nâ-dan
Bu böyle kalur mı götürür mi bunı devrân Şeyhülislam Yahya
Nadiren de olsa rakib ile âşık sevgili için birlikte ağlayabilir. Nadiren de olsan rakib’e hoşgörü ile bakılabilmektedir.
Hem râkib ağlar elinden ol perinin hem ben
Kâfir ağlar gam-ı aşk ile müselman ağlar Ruhî
Gam çekmeziz rakîbbize dil girân ise
İnsaf olunsa biz dahi onun rakîbiyiz. Nâbi
KAYNAKÇA
[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/divan-siirinde-ask-ve-beseri-sevgili/75288
[2] H.Dilek Batislam, DiVAN ŞİİRİNDE ÂŞIK, SEVGiLi, RAKiP ÜÇLÜSÜ VE ÖLÜM, https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%2
[3] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/agyar-nedir-divan-siirinde-rakip/84949
[4] A.T. ONAY, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, 1996- İstanbul, s. 403
