Sergüzeştnâme Nedir Kurmaca veya Hayali Sergüzeştname

 Sergüzeştnâme 

Osmanlıca yazılışı sergüzeşt : سرگذشت

Osmanlıca yazılışı nâme :  نامه

Ser - güzeşt ve nâme Sözcükleri Sözlük Anlamları

Sergüzeşt : سرگذشت  sözcüğü Farsça bir bileşik kelimedir. Baş anlamına gelen “ser “ve “ geçme geçiş “ anlamındaki “ güzeşt “kelimelerinden oluşur.  Böylece “Ser guzeşt “ sözcüğü baştan geçen serüven”, “bir kişinin başından geçen olay, hikâye, çekilen çile, macera”[1] manasına gelir.  Name  نامه  sözcüğü de Farsçadır ve mektub, risale, kitap anlamlarındadır. Sergüzeştname ise Farsçadaki “ Ser, guzeşt ve name” kelimeleri ile kurulmuş bir bileşik isimdir. Bu nedenle sergüzeştname baştan geçen serüvenleri anlatan yazı veya kitap anlamındadır.

Sergüzeştnâmelerin Özellikleri 

Sergüzeşt-nâmeler bu eseri yazan kişilerin başlarından geçen serüvenleri, bu süreç içinde yaşadıkları olayları hissettikleri duyguları,  yorum ve gözlemlerini betimledikleri, anlattıkları yazılar olmaktadır.  Tariften de anlaşıldığı gibi sergüzeştname adını alan eserler hatırat veya kurmaca şeklinde olabilir.

Hatırat şeklinde olanlar sergüzeştname yazarının bizzat başından geçen anılardan oluşur. Kurmaca olanlar ise ya tamamen hayali yahut da hayali ve hatırat karışık şekilde kurgulanabilen yazılar olmaktadır. Kurmaca yazılanlar “mecazi veya hakiki aşkı konu” alan,  gerçek ile irtibatı olabilecek olsa bile daha ziyade yazan kişinin hayallerinin ürünü olan yazılar olmaktadır.   

Hatırat türündeki sergüzeştnameler yazarının bizzat gezdiği, gördüğü yerleri ve gerçek gezilere, gerçekte yaşanmış olaylara, serüvenlere dayanır.  Gerçekte yanşamışlıkların ürünleri olan sergüzeştnameler bir geziyi, görev amaçlı gidilen bir gurbeti ve gezi esnasında yaşanmış olayları kaleme almış olur. Bu durumda bu yazı türü eğer hatırat türünde yazılmış ise manzum bir seyahatname haline benzeyebilir.

Sergüzeştnâmeler manzum olarak yazılmış risale veya eserlerdir.  Eski edebiyatta sergüzeştnâme yazmak için en uygun yazı türü mesnevi nazım biçimi olmuştur. Örneğin Karaçelebizâde Abdülaziz'in 1636'dan sonra kaleme aldığı ve Kıbrıs sürgününü anlattığı 1855 beyitlik Gülşen-i Niyâz adlı  eseri mesnevi türünde yazılmıştır.  (Süleymaniye Ktp., Mihrişah Sultan, nr. 252)  Bazı sergüzeştnameler divanların içinde  mesnevi örnekleri arasında veya ayrı bir bölüm hakinde bulunamaktadır. Kânî'nin divanında yer alan "Hasbihâl-i Hôd" başlıklı 132 beyitlik mesnevisiyle (Gökalp, Eski Türk Edebiyatında Manzum Sergüzeştnameler, s. 26)  Ancak “ mesnevinin yanı sıra kaside, gazel, muhammes, terciibend, müsemmen, kıta, rubâî, beyit gibi nazım biçimleri ” [2] şeklinde yazılmış sergüzeştnameler de vardır. Örneğin Bayburtlu Zihni  ile  Keçecizade İzzet Molla ’nın Mihnet Keşan adlı eseri ile bu şekildedir.

Bazı sergüzeştnameler divanların içinde  mesnevi örnekleri arasında veya ayrı bir bölüm hakinde bulunmaktadır.  Örneğin Kânî'nin "Hasbihâl-i Hôd" başlıklı 132 beyitlik mesnevisi Kani Divanının içinde yer almaktadır.  (Gökalp, Eski Türk Edebiyatında Manzum Sergüzeştnameler, s. 26) 

Sergüzeştnâme yazmanın amacı genellikle bir geziye giden,  gönüllü, görevli olarak veya sürgün edilerek gurbete çıkmak zorunda kalan bir şairin başından geçsen olayları,  çektiği sıkıntıları, serüvenleri, gezilen görülen yerleri anlatan eserlerdir.  Bu nedenle sergüzeştnameler şairin değişik olaylar karşısındaki tavrını, duygu ve düşüncelerini yansıtan manzumelerin toplandığı bir yazıdır.[3]  Kurmaca sergüzeştnameler ise şairin hayalinde yaşanan olayları anlatı. Mecazi veya dünyevi bir aşkı anlatan bu tip eserler sanatsal açıdan daha kıymetli olabilmektedir.

Sergüzeştnamler: Za’îfî’nin “Sergüzeştnâme” adlı eserinde olduğu gibi otobiyografik bir eser haline de dönüşebilir. Za’ifi bu eserinde çocukluğundan başlayarak çektiği geçim sıkıntıları, medrese eğitimi yıllarında yaşadıklarını, müderris olmak ve yüksek makamlara erişmek için verdiği mücadeleleri,, şahsi ve mesleki serüvenlerini vb dile getirmiştir. Kendi özgeçmişini anlatırken döneminin askeri, idari, sosyal, bürokratik yapısını, devrin sosyal hayatı ve gündelik yaşantısına dair pek detayı da aktarmıştır. Nitekim, Varvarî Ali Paşa'nın 1642'den sonra kaleme aldığı zannedilen ı Makālât-ı Varvarî Ali adlı eseri Bosna'dan devşirildikten sonraki kırk üç yıllık hayatını anlattığı bir otobiyografi şeklindeki sergüzeştnamesi olmaktadır.

Sergüzeştnameler genellikle manzım olarak yazışmıştır. Ancak örneğin Bayburtlu Zihni’nin Sergüzeştnamesi’inde olduğu gibi hem manzum hem de nesir karışık olarak yazılanlar da vardır. Nitekim Mâcuncuzâde Mustafa'nın 1007'de (1598-99) yazdığı  Sergüzeşt-i Esîr-i Malta  adlı eseri de  manzumnesir karışık vaziyette yazılmıştır. (Hacı Selim Ağa Ktp., Kemankeş Emîr Hoca, nr. 234, vr. 132a-159a; Malta Esirleri [nşr. Cemil Çiftçi], İstanbul 1996);

Sergüzeştnamelerin pek çoğu tek bir nazmım biçimi şeklinde başlayıp biter. Ancak bazılarında hem hece hem de aruz vezninin kullanıldığı hem de aynı eserde değişik bölümlerin değişik nazım şekilleri ile yazılabildiğine de şahir olur. Örneğin Bayburtlu Zihni, kaza müdürü olarak gönderildiği Ünye’deki geçen günlerini anlattığı sergüzeştnamesi hem hece hem aruz ile karışık hem de mesnevi, gazel, koşma, müseddes, muhammes gibi farklı nazım şekilleri ile yazılmıştır.

Sergüzeştname konusu  itibari ile roman haline dönüşmeye de elverişlidir. Bu nedenle Keçecizade İzzet Molla, Mihnet Keşan adlı eserinde sürgün olarak gittiği Keşan’daki serüvenlerini ve anılarını manzum bir roman gibi yazmıştır. Sami Paşazade Sezai, Kafkaslardan Anadolu’ya cariye ve köle olarak gelen iki kardeşin öyküsünü anlatan romanınaSergüzeşt  adını vermiştir. Namık Kemal'in İntibah romanının ikinci adı ise  Sergüzeşt-i Âlî Bey'dir.  Bu gibi romanlara sergüzeşt adının verilmesi sergüzeştnamelerin temel niteliklerinden dolayı değil sergüzeşt kelimesinin sözlük anlamı ile alakalıdır. Nitekim aynı nedenlerden ötürü bazı mutasavvıflar şeyh olabilme süreçleri içinde yaşadıkları ve hissettiklerini sergüzeşt diye adlandırmışlardır. Örneğin Aziz Mahmut Hüdayi ’ nin sergüzeşt adlı risalesi bu şekildedir.

KAYNAKÇA 

[1] ORHAN KEMAL TAVUKÇU, https://islamansiklopedisi.org.tr/serguzestname

[2] Haluk Gökalp, Eski Türk Edebiyatında Manzum Sergüzeştnameler (doktora tezi, 2006), Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. s. 518

[3] MENDERES COŞKUN, https://islamansiklopedisi.org.tr/seyahatname#3-turk-edebiyati