Şiir Dünyamızda Mercan ve Kullanım Alanları

Edebiyatta Mercan

Mercan sıcak denizlerden çıkarılan organik kökenli, kırmızı renkli deniz canlılarının kalıntılarından oluşan bir taştır.  “Deniz canlıların iskeletinden oluşan bu taşlar özellikle sıcak denizlerde bulunmaktadır.  Bu taşın diğer bir adı da, sihirli taştır. “ Denizden çıkartıldığı için sedef ve inci ile ortak, hatta canlı organizmalar veya kalıntılarından oluşan taşlar arasındadır.[1]  Mercan güzel görüntüsü, rengi ve kokusu ile üzerinde durulan bir kıymetli taş olmaktadır.

Mercanın birçok rengi olsa bile divan şairleri özellikle kırmızı renkli mercanlardan söz ederler. Mercanlar tespih, gerdanlık, taç, kadeh, yüzük,  gibi eşyalarda kullanılan değerli bir taştır. ( bkz Mercan Kadeh   ) Mercanlar denizden çıkarılır.  Mercan la’l taşı gibi kırmızı olanları ile makbul;  inci ve sedef gibi de denizden çıkarılan organik kalıntılardan oluşan bir mücevher taşıdır. Afrika, Japonya, Güney Pasifik, Cezayir ve Avustralya kıyılarında elde edilen opak ve mat duruşlu, üzerlerinde pürüz ve lekeler olan bu süs taşıdır. [2]  Dünyadaki en iyi mercanların çıktığı yerler ise Mersa’l Hazer ve Tunus’tur. [3]

Mercandan Kuran’ı kerimde de de söz edilmiştir. Hatta , en’am, ismi azam – Karınca- duası gibi de bir Mercan Duası vardır. Bu dualara şirinlik duası da denir. Muhabbet tellalları bu duaya şirinlik duası da demiş,  bu dua birine birisini şiirin göstermek maksatlı da kullanılmış, üzerine bu dua yazılan kişinin hedef alınan kişiye şiirin göründüğüne inanılmıştır.  [4]

Mercan duası sihir ve büyü için de kullanılmış, bu duanın dua niyetine, hayırlara vesile olması için okunması gerektiğine inanılmıştır. [5] ( Mercan duası için Bkz Mercan Duası Nedir Ne İçindir ve Dua Metni)

Mercan taşının birçok hastalığa da iyi geldiğine inanılır. Örneğin sara hastalarının boynuna muska gibi asıldığında sara hastalarına iyi geldiği düşünülmüştür.  Ayrıca mercanın el, ayak parmaklarında ve eklemlerde ortaya çıkan ağrılı şişliklere yol açan nikris hastalığına da iyi geldiğine dair söylentiler vardır.  Mercanın “ müferrihât içerisine konup yenmesi kanı saflaştırıp ruha kuvvet verir. [6]Dövülmüşü sürme ile karıştırılıp göze çekilirse göz sinirlerini kuvvetlendirir ve göze parlaklık verir. [7]Üzerinde taşıyan kişi düşmanın hilesinden ve nazardan korunur. En iyisi, en kırmızı olandır. Dişlerdeki çürükleri giderir, dişetlerini sağlamlaştırır. Ona bakana sevinç verir ve Allah’ın izniyle kederi giderir. “[8]

Mecan, değerli bir taş oluşu, birçok hastalığa iyi geldiği düşüncesi, rengi ve mercan duası ile birlikte edebiyatta ve şiirde sık sık karşımıza çıkar. Mercan genellikle benzetme amaçlı kullanılır.  Mercan gelin, mercan köşk, “ kekliğimin ayakları mercan “,  mercan hokka,  mercan düğme gibi…

Mercân, denizden çıkarıldığında pençeyi andıran girintili çıkıntılı bir şekildedir. Şairler onun denizden çıkarılmış bu ilk halini pençeye el ve parmaklarına benzetmişlerdir.  Divan şairlerinin şiirlerinde mercan gözyaşına teşbih edilir. Gözlerden akan yaşlar renginden dolayı mercana benzetilir. Aşığın sevgilisi için döktüğü gözyaşları mercan kadar da kıymetli kabul edilmiş olur.  Mercan denizden çıkarıldığı için deniz bir anlamda şairin gönlüdür. Şairin gönlü renginden dolayı mercan denizi yani kanlı bir deniz gibidir. Gözlerinden akan yaşlar da bu denizden çıkan mercanlara benzetilir. Bu nedenle PENÇE-İ MERCAN tabiri kullanılır.  “Pençe-i mercân” tabîri ile âşığın kanlı gözyaşlarının yüzünde süzülürken çizdiği şekiller arasında benzetme ilgisi kurulmaktadır” [9]

Bahr-ı ‘ışk içre şehâ şol deñlü dökdüm kanlu yaş
Turmagıla ‘âkıbet ol pençe-i mercân olur .  Muhibbi ( Kanuni )

Gözlerümden dâne dâne la‘l ü mercân dökilür
Bilmediler kıymetin ancak hemân dem sandılar  Muhibbi ( Kanuni )

La‘l-i nâbuñ hasretinden bu Muhibbî aglasa
Gözleri yaşı anuñ ya dürr ü ya mercân olur   Muhibbi ( Kanuni )

Bahşeden câm-ı safâya sübha-i mercânını
Hiçe saymaz âlemin İskender ü Hâkânını   Nedim

Hak dehânuñ hokkasın bir dürr ü mercân eylemiş
Çeşm-i ‘âşıkdan sakınmış anı pinhân eylemiş  Vizeli Behişti Ramazan

İLGİLİ LİNKLER

Mercan Duası Nedir Ne İçindir ve Dua Metni

Mercan Kadeh

PENÇE-İ MERCAN NEDİR ŞİİRLERDEN ÖRNEKLERLE

KAYNAKÇA 
[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/mercan-nedir-ve-siirlerimizde-mercan/105789
[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/mercan-kadeh/105792
[3] SEMİH YEŞİLBAĞ, “Muhibbî Dîvânı’nda Değerli Taşlar”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 22, İstanbul 2019, 689-712.
[4] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/mercan-duasi-nedir-ne-icindir-ve-dua-metni/105791
[5] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/mercan-duasi-nedir-ne-icindir-ve-dua-metni/105791
[6] AKSOY, Gürsel (2016), Aristoteles’e Atfedilen Kitâb’ul-Ahcâr Giriş-Çeviri-Değerlendirme, (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
[7] KUTLAR, Fatma Sabiha (2005), Klâsik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risâle-i Cevâhir-nâme, Ankara: Öncü Kitap.
[8] SEMİH YEŞİLBAĞ, “Muhibbî Dîvânı’nda Değerli Taşlar”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 22, İstanbul 2019, 689-712.
[9] SEMİH YEŞİLBAĞ, “Muhibbî Dîvânı’nda Değerli Taşlar”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 22, İstanbul 2019, 689-712.