Pençe-i Mercan Nedir Şiirlerden Örneklerle

PENÇE-İ MERCAN NEDİR ŞİİRLERDEN ÖRNEKLERLE

Mercan sıcak denizlerden çıkarılan organik kökenli, kırmızı renkli deniz canlılarının kalıntılarından oluşan bir taştır.  Mercanlar çeşitli deniz canlılarının iskeletleri ve kalıntılarından oluşur.  Bu kalıntılar denizlerdeki resiflerde ağaç dalları, yaprak, çimen, el ve parmaklar şekillerinde durmaktadır. Bu şekilleri mercanları oluşturan şeyler ise denizlerdeki canlıların birbirlerine yapışmış, dallanmış budaklanmış, bir birlerine yapışıp kalmış organizmaların iskelet kalıntılarıdır. Bu kalıntılar birbirleri üzerine yapışıp kaynaşarak dallı budaklı şekiller meydana getirirler.

Mercanlar turuncu, krem, beyaz, mavi, yeşil, kahverengi, kırmızı gibi çok çeşitli renklerde olabilirler ancak divan şairleri özellikle kırmızı renkli mercanlardan söz ederler.  Tespih, gerdanlık, taç, kadeh, yüzük,  gibi eşyalarda kullanılan bu değerli ve organik kalıntılar inci ve sedef gibi de denizden çıkarılan opak ve mat duruşlu, üzerlerinde pürüz ve lekeleri olan bir taştır.  [1] (Mercan Nedir ve Şiirlerimizde Mercan )

Mercan Duası vardır. Bu dualara şirinlik duası da denir. Muhabbet tellalları bu duaya şirinlik duası da demişler, üzerine bu dua yazılan kişinin hedef alınan kişiye şiirin göründüğüne inanılmıştır.  [2] ( Mercan duası için Bkz Mercan Duası Nedir Ne İçindir ve Dua Metni)

Mercan taşının sara hastalarına ve nikris hastalığına iyi geldiğine inanılmıştır. [3]Dövülmüşü sürme ile karıştırılıp göze çekilirse göz sinirlerini kuvvetlendirir ve göze parlaklık verir. [4]Üzerinde taşıyan kişi düşmanın hilesinden ve nazardan korunur. En iyisi, en kırmızı olandır. Dişlerdeki çürükleri giderir, dişetlerini sağlamlaştırır. Ona bakana sevinç verir ve Allah’ın izniyle kederi giderir. “[5]

Mecan, değerli bir taş oluşu, birçok hastalığa iyi geldiği düşüncesi, rengi ve mercan duası ile birlikte edebiyatta ve şiirde sık sık karşımıza çıkar. Bunlardan birisi de pençe-i mercan tabiridir.

Divan şairlerinin şiirlerinde mercan gözyaşına teşbih edilir. Gözlerden akan yaşlar renginden dolayı mercana benzetilir. Aşığın sevgilisi için döktüğü gözyaşları mercan kadar da kıymetli kabul edilmiş olur.  Mercan denizden çıkarıldığı için deniz bir anlamda şairin gönlüdür. Şairin gönlü renginden dolayı mercan denizi yani kanlı bir deniz gibidir. Gözlerinden akan yaşlar da bu denizden çıkan mercanlara benzetilir. [6]

Mercân, denizden çıkarıldığında girintili çıkıntılı, üzerinde parmaklara benzetilen uzantıları olan bazıları tıpkı parmakları açılmış pençeye benzer haldedir. Mercanlar, denizlerdeki mercan resiflerinde dantel gibi örülmüş, bir birlerine bitişik farklı renklerde oluşmuş pençeyi andıran girintili çıkıntılı şekillerde bulunurlar.  Bitkilere, açılmış çiçeklere, dallı budaklı el şeklindeki bitkilere benzer halde bulunan mercanlar işlenerek bir takım süs eşyalarının yapımında kullanılır. Bunların içinde en makbulleri ise kırmızı renkli olanları kabul edilir.

 Şairler mercanların resiflerdeki doğal şekillerini denizden çıkarılmış ilk halini pençeye el ve parmaklarına benzetmişlerdir.  “Pençe-i mercân” tabîri ile âşığın kanlı gözyaşlarının yüzünde süzülürken çizdiği şekiller arasında benzetme ilgisi kurulmaktadır” [7] Ancak pence-i mercan tabirinden maksat kırmızı renkli mercandır. Diğer renklerdeki mercanlar pençe-i mercan tabirinin anlam kapsamı dışındadır. [8]

Mercan, aşığın gözyaşıdır. Aşığın gözlerinden akan kanlı yaşlar aşığın yanağından pençe-i mercana benzer şekilde dal dal akmış gibi tahayyül edilmiş olmalıdır. Mercan veya pençe-i mercan ile sevgilinin kınalı parmakları arasında da alaka kurulur. Sevgilinin kınalı eli ve parmakları pence-i mercana benzetilir. Pençe-i mercan aynı zamanda âşıkların kanlı elleridir. Kınalı el, kanlı gözyaşları döken âşıkların kana bulaşmış elleri olarak tahayyül edilmiştir.

Pence-i mercan ile dilberin dudağı da kast edilir. Dilberin dudağına benzetilmesindeki hareket noktası da kırmızı mercanların rengine benzetilmesinden dolayıdır. Diberin dudağının renginden dolayı la’l taşına benzetildiği de malumdur.

Şairler içindeki kan ve kan dolu damarlar olması nedeni ile de kalbi pençe-i mercana benzetmektedir.

La’l-i lebi dilbere özün nispet edelden
Âzürde dilim pençe-i mercan elinden   Baki

Baki bu beyitte gönlü ile sevgilinin dudağını renginden ve denizden çıkarılmış olmasından hareketle pencei mercana benzetmiş,  şairin kalbi kendisini sevgilinin dudağına benzettiği için incinmiş ve pence-i mercan gibi şairin kalbi dilim dilim olmuştur.

Dem-i uşşakdan san pençe-i mercan durur desti
Kıyas eyler mi Sa’di sürhi-i destin hınâdandır. Kastamonulu Sadi

Kınalı eli, aşıkların kanıyla boyanmış pençe-i mercan gibidir.  Sa’di yarin elindeki kırmızılığın kınadan olduğunu kabul edebilir mi?

Feyz-i neşv-i hûn –u şiryânumla itse ihtilat
Pençe-i mercan olurdu neşter-i nazük- mizaç    Fehim

Fehim bu beytinde damarlarındaki akan kan ile kalbini deşen neşter ile pençe-i mercan arasında benzerlikler ve alakalar kurmaktadır.

Gözlerümden dâne dâne la‘l ü mercân dökilür
Bilmediler kıymetin ancak hemân dem sandılar  Muhibbi ( Kanuni )

La‘l-i nâbuñ hasretinden bu Muhibbî aglasa
Gözleri yaşı anuñ ya dürr ü ya mercân olur   Muhibbi ( Kanuni )

Bahşeden câm-ı safâya sübha-i mercânını
Hiçe saymaz âlemin İskender ü Hâkânını   Nedim

Hak dehânuñ hokkasın bir dürr ü mercân eylemiş
Çeşm-i ‘âşıkdan sakınmış anı pinhân eylemiş  Vizeli Behişti Ramazan

İLGİLİ LİNKLER

Mercan Duası Nedir Ne İçindir ve Dua Metni

Mercan Kadeh

PENÇE-İ MERCAN NEDİR ŞİİRLERDEN ÖRNEKLERLE

Şiir Dünyamızda Mercan ve Kullanım Alanları

KAYNAKÇA 
[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/mercan-kadeh/105792
[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/mercan-duasi-nedir-ne-icindir-ve-dua-metni/105791
[3] AKSOY, Gürsel (2016), Aristoteles’e Atfedilen Kitâb’ul-Ahcâr Giriş-Çeviri-Değerlendirme, (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
[4] KUTLAR, Fatma Sabiha (2005), Klâsik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risâle-i Cevâhir-nâme, Ankara: Öncü Kitap.
[5] SEMİH YEŞİLBAĞ, “Muhibbî Dîvânı’nda Değerli Taşlar”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 22, İstanbul 2019, 689-712.
[6] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/siir-dunyamizda-mercan-ve-kullanim-alanlari/136291
[7] SEMİH YEŞİLBAĞ, “Muhibbî Dîvânı’nda Değerli Taşlar”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 22, İstanbul 2019, 689-712.
[8] A.Talat Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, 1996, s. 395