Yazılışları ve okunuşları aynı fakat anlamları farklı olan sözcüklerce cinas denir. Cinaslı kafiye ise okunuşu yazılışı aynı lakin anlamı farklı kafiyeler olmuş olur.  Yani cinaslı kafiye okunuşları yazılışları aynı olan yani sesteş sözcüklerden veya sesteşliği çağrıştıran sözcükler, söz ve eklerle yapılan kafiyelerdir.

 

Tam cinas: Cinası oluşturan sözcükler birbirinin aynısı olursa, okunuş ve yazılış bakımından fark yoksa bu tür cinaslara tam cinas ( Cinas-ı Tam ) denir.  Eskiler bir cinasın tam cinas olabilmesi için  “vücuh-ı erbaada ittifak” olması şartını ararlardı. Vücuh-ı erbaada ittifak demek ise dört unsurun hâsıl olması demekti Tam cinasın dört unsur ise, cinası oluşturan kelimedeki harflerin okunuşunda, sırasında, harekelerinde ve nevilerinde ( harf türlerinde ) tamlık olması gerekiyordu. Bunlardan biri eksik olursa o cinas tam cinas sayılmazdı. Günümüzde de bu kural tam cinas için geçerlidir.

 

“Benim için her bir sözün kıymetlidir inciden

Gözyaşların akıtma gel, odur gönlüm inciden”

 

Dizelerindeki “inciden ” sözcüklerinde tam cinas vardır. Birinci “inci” sözcüğü “istiridye içerisinde oluşan, inci mücevher anlamında iken gönlüm inciden deki anlamı ise incitmek fiilidir. Anlamları farklı, yazılış ve söylenişleri aynı olduğu için, bu dizelerdeki cinasa “tam cinas’ denir.

 

Er isen sözünü yürüt bin ata

Söz ana değildir söz bence ata

Olur olmaz adem söz ata ata

Pare pare oldu Seyrani'sine         Seyrani

 

Men aşıg adam çalar

Yarımçıg adamçalar

Adını şahmar goyub

Sohulcan adam çalar    Aşık Şemşir

 

Vuslat yakındır derdim

Bitmedi, arttı derdim

 

Kara gözler, kara gözler

Kararmış kara gözler

Gemim deryada kaldı

Yelkenim kara gözler

 

 

Cinası oluşturan sesteş sözcükler  ata  sözcükleridir ve anlamları farklı olmasına rağmen, okunuşları yazılışları, harf sıraları vb aynıdır.

 

 

Tam cinası Basit ve Mürekkep olmak üzere ikiye ayırmışlardır. Yukarıdaki beyite oluşan İnciden cinasları Basit Tam Cinastır.  Mürekkep cinasta ise lafız -  iki tanedir.

 

 

 

Birleşik kelimelerden oluşmayan,   okunuşları yazılışları aynı ama anlamları farklı sesteş sözcüklerden oluşan cinastır.

Örneğin yüz kelimesi iki dizede birisi yüzmek fiili diğeri çehre anlamında kullanılırlarsa bu basit bir cinas olacaktır. Çünkü her iki yüz anlamca farklıdır ve sesteşlik alakası tek kelimeden oluşur.

 

Bir değil belki de yüz

Derede el ile yüz

Sen orada ben burada

Sarardı kaldı bu yüz

 

 “Bir evde dü zen olursa düzen olmaz o evde “ Dü zen iki kelimeden oluşur ve iki kadın anlamına gelir, düzen ise tek kelimeden oluşur. Bu nedenle iki kadın anlamına gelen dü zen ile düzen kelimesi arasındaki cinas basit cinas değildir.

 

 Bu beyitteki düzen ve düzen arasında Mürettep Bir Tam Cinas vardır. He şeyiyle tam olan mürettep cinaslara Cinası müteşabih” denir düz zen ve düzen arasında “Cinası müteşabih” vardır.[1]

 

Kuşlar göçüp gitti yaz

Ekinler biçildi yaz

Seni unutmadım de

Ha kış gelsin ha da yaz

 

Çağır sen gece yarı

Bahtından gece yarı

Yuhuda yarı gördüm

Oyandım gece yarı            Aşık Şemşir

 

 

Mürekkeb cinas: Cinası meydana getiren sözlerin en az birinin iki tam sözcükten ya da iki ayrı sözcüğün hecelerinden meydana gelmesidir:[2]

 

Bülbül eder güle naz

Ağlayan çok gülen az

 

Bağ bana veya bahçıvan anlamındaki bağban kelimeleri arasında Mürettep ve Cinası müteşabih Cinas vardır.

 

Uğrarız sadmesine her gelenin

Bu da bir çiftesi bir har gelenin  

 

Meclis-i erbab-ı dil bir lahza sensiz olmasın

Hürmetin inkâr eden âlemde hürmet bulmasın Nedim

 

İlk hürmet haram ikinci ise itibar manasındadır ama cinas olan bu iki kelimenin ikisi de isim kökenlidir.  Cinas kurulan sözcüklerin her ikisi de isim sıfat, fiil gibi aynı türden olursa buna mümasil. Cinas denir. Hürmet sözcükleri arasında mümasil cinas ilişkisi vardır.

 

Ya divit ya kalemi

Güzel seni yaradan

Dedi mi yak âlemi

 

Çağlar sular yâr sana                  

Madem Ferhat'ım dersin          

Şu dağları yarsana       

 

 

 

 

---