Osmanlıca yazılışı: tenâsüb : تناسب

Tenasüb Nedir  Kökeni Anlamları

Tenasüb , Arapça kökenlidir ve “ nsb” sülasi- üçlü- kökünden gelir.  tanāsub تناسب “ilişkili veya orantılı olma, oranlılık, uyum” Uygunluk, uyma, tutma. Yakınlaşma. “ilgili ve ilişkili idi, uydu, uyumlu idi” anlamına gelen nasaba نَسَبَ fiilinin tafāˁul vezninde mastarıdır. “ilgili olma, uyma, orantılı olma; ilgi, oran” anlamındaki nisbet; orantılı olma anlamındaki nisba ve uyma, yakışma, orantılı anlamları ile ilgili anlamlar taşıyan: nisbî, nisbeten, intisap (müntesip), mensup, münasebet (münasip), nesep, tenasüp (mütenasip), tensip sözcükleri ile aynı kökene dayanır. [1]

Tenasüb kelimesi sözlüklerde: Uygunluk, uyma, tutma. Yakınlaşma. Nisbet, kıyas. İki adet birbirine nisbet edilerek yapılan hesap usulü. Anlamca birbirine uygun kelimeleri bir arada söze güzellik vermek amacı ile kullanmak anlamları ile izah edilir.

Edebiyatta bir terim olarak anlamca birbirine uygun kelimeleri söze güzellik vermek maksadı ile bir arada kullanmak sanatıdır.

Tenasüb Söz Sanatı

Tenasüb, belagat kitaplarına göre manevî ve lafzî olarak ikiye ayrılan bedi sanatların manevi sanatlar kısmında ele alınan” müraat-ı nazir" olarak da ifade edilen bir söz sanatı olmaktadır. Tenasüp edebiyatta; aralarında alaka, yakışma, uygunluk ilgileri olan ve aralarında zıtlık – tezat – olmayan sözcükleri dizeler ve beyit içinde bir arada kullanma anlamına gelen bir söz sanatı terimidir. “ Mânâca mütenasip olan iki veya daha çok kelimeyi bir ibarede toplamak ve zikretmek” [2]sanatı olan

tenasüb yerine eski edebiyatta “cem‘iyyet, mürâât-ı nazîr, tevfîk, telfîk, i’tilâf, mu’âhât ”[3] sözcükleri de kullanılmış, bu söz sanatına " müraat-ı nazir" de denmiştir.  Tahir’ül Mevlevi “müraat-ı nazir’i" tenasüb sanatı ile aynı sanat kabul  ederek “mânâca birbirine münasip kelimeleri bir arada zikretmek” [4]sanatı olarak tarif etmiştir.

Tenasüb;  birbirine yakın, birbiri ile ilgili terimleri, kavramları, tarihî ve efsanevî kişileri, edebiyata geçmiş meşhur karakterlerin etrafında geçen çok bilinen olayları, birbiriyle alâkalı eylemleri, sıfatları, hayvan, bitki ve çiçek adlarını vb aynı beyit, dize veya ibare içinde kullanmak ile sağlanır.  

Böyle olunca hasta ile tabib ,derd , deva, ilaç, merhem, hastane sözcüklerini bir ibare , beyit vb içinde kullanmak tenasüb sanatına baş vurmak demektir.  Aynı şekilde drs, hıoca, alim, medrese, mektep, okul, talebe, öğretmen sözcüklerini veya Ferhat, Şirin, Hüsrev, Kuhken, Bisutun dağı, aşık, maşuk,  gibi ilgili sözcükleri bir arada kullanmak tenasüb yapmak demektir ( bkz  İhamı Tenasüb Nedir )

Tenasüb daha ziyade şiirde karşımıza çıkan bir söz sanatıdır ve şiirin amaçlarına uygun olarak kullanılır. Tenasüb sanatı ilgili sözleri basit bir şekilde estetik amaç taşımadan kullanmak olarak anlaşılmamalı aksine estetik bir gaye aranmalıdır. “Tenâsüp derin bir muhayyile faaliyetine dayanmalı, okuyucu bu gayretin güzelliğini fark etmeli ve ondan zevk almalıdır.”[5]

Tenasüb Söz Sanatı Örnekleri

• Ruhuñ âyînesinde câm-ı la'lün gösterür diller
• Safâ ehline birdür câm-ı Cem mir'ât-ı İskender  (Dânişî)

Eski edebiyatta İskender ve Cem’in cihanı ve uzağı gösteren kadehleri ve aynaları pek meşhurdur

• O aşikâne teranen ki bin bahara değer
• Gıda-yi rûhu mudur gülistanın ey bülbül   Muhyiddin Raif Bey [6]
• 
  
• Niçe varam ey Süleymânum saña yasakcı var
• Hüdhüd-i Belkıs’veş kapuñda bir nacakcı var    Ravzi Hayatı ve Edebi Yönü ( Edincik- 16. Yy )
• 
  
• Mest oluptur çeşm ü ebrûnun hayâlinde imam
• Okumaz mihrâpta bir harf-i Kur’ân’ı dürüst  Ahmet Paşa
• 
  
• Ney-i bezm-i gamım ey mâh ne bulsan yele ver
• Oda yanmış kuru cismimde hevâdan gayri  Fuzuli

İham-ı Tenasüb ve Örnekleri

Tenasüb sanatı İham-ı tenasüb ve İham*ı Terzat sanatları ile birlikte de kullanılabilinir.

İham-ı tenasüb:  iki ya da daha fazla anlamı olan bir kelimeyi bir mısra ya da beyit içinde bütün anlamlarını kastederek kullanma sanatıdır. Ancak İham –ı tenasübde ihama yapılan kelime ile beytin diğer kelimeleri arasında tenasüb de olmalıdır. Bu durumda iham ile tenasüp iç içe bulunur.[7]

• Pek uçurma bildiğim kuştur benim ey bağ-ban
• Bülbülün gülzar-ı âlemde hazarın görmüşüz    Nabi

Beytindeki "uçurma (1. Uçurtmak eylemi. 2. Övgüde aşırı gitme)" ve "hezar (1. bin. 2. bülbül)" kelimeleri arasında hem iham hem de tenasüb vardır.

• Mihr solmazsın bana rahm eylemezsin bunca kim
• Sâye tek sevdâ-yı zülfün pây-mâl eyler beni         Fuzûlî

İham-ı Tezat

“Bir manası diğer bir kelimenin manası ile zıd bir lafzın o kelime ile birlikte zikri “ olarak tarif edilir. İki anlamı olan bir kelimenin bir mısra veya beyit içinde kast edilmemiş ama hissettirilmiş anlamı ile tezat anlamının birlikte kullanılmasıdır. [8] ( bkz İhamı Tezat Nedir Örnekler ve Açıklamalar )

• Eline geçeni biraz da sakla
• Ak akçe kara gün içindir.

Ak ile kara birbirlerinin zıddıdır. Ancak ak akçayı kara gün için saklamak tabiri ile iham ı tezat yapılmıştır.

• Severlik ister isen üftadelik şiar et
• Kim düşmeden ayağa çıkmadı başa bade  Fuzuli

Ayak sözcüğü hem kadeh hem de insanın organı anlamındadır. Fuzuli bu beyitte ayak kelimesini hem kadeh  anlamında kullanmış, insan ayağı anlamında kullanmadığı halde baş anlamı ile tezat yaparak da kullanmıştır.

KAYNAKÇA

• _{[1] https://www.nisanyansozluk.com/kelime/nispet}
• _{[2] MUALLİM Naci. (1307). Istılâhât-ı Edebiyye. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.s. 253}
• _{[3] Muhittin ELİAÇIK, “BELÂGAT KİTAPLARINDA MÜRÂ’ÂT-I NAZÎR’İN (TENÂSÜB) TARİF VE TASNİFİ”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 2/4 2013 s. 198-205}
• _{[4] Tahir ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun, 1973, s. 162}
• _{[5] Muhittin ELİAÇIK, “BELÂGAT KİTAPLARINDA MÜRÂ’ÂT-I NAZÎR’İN (TENÂSÜB) TARİF VE TASNİFİ”, Uluslararası}
• _{[6] Tahir ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun, 1973, s. 162}
• _{[7] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/post/ihami-tenasub-nedir/137922}
• _{[8] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/post/ihami-tezat-nedir-ornekler-ve-aciklamalar/137923}