Cengiz Aytmatov'un Hayatı ve Kırgız Romancılığı

26.05.2011

Cengiz Aytmatov'un Hayatı

12 Aralık 1928 tarihinde Kuzeybatı Kırgızistan'daki Talas eyaletinin Şeker köyünde doğmuştur. Babası Torekul Aytmatov, Sovyet Kırgızistan’ında seçkin devlet adamıdır ancak 1937'de tutuklanır ve 1938'de kurşuna dizilir.Tatar kızı olan annesi Nagima Hamziyevna Abdulvaliyeva tiyatro aktrisiydi. Asıl adı Cengiz Törekuloviç Aytmatov'dur.[1]

Babası Törekul Aytmatov at yetiştiricisidir. Kırgızistan’a, dağlık yörelere Ekim devrimi daha yeni ulaşırken, yazar kolhoz tarlalarında çalışan genç bir Kırgız'dır. Çevresini, tabiatı, insanları o yıllarda tanımaya başlamıştır. Henüz on beş yaşındayken köyü- Sovyetinde sekreterlik yaptı, tarım makinelerinin hesaplarını tutmuştur. Daha sonra Kazakistan'daki Cumbul veterinerlik teknik okulunda okur. Ardından Frunze(bugünkü Bişgek tarım Enstitüsü de eğitim görür. Zooteknisyen olarak bütün ülkeyi ,Kazakistan'ı dolaşır. Aynı zamanda da bir gazeteci sıfatıyla çalışıyor, sürekli gözlem yapmıştır. Pek çok genç nesil mensubu gibi halkından uzaklaşmış, yörenin insanlarına daha da yakınlaşmıştır.

Cengiz Aytmatov'un babası 1937 yılında Milli Kırgız Partisi sekreteridir. Yazar kendi şeceresini şöyle dile getirmiştir.".......Baba adı Törekul, dede Aytmat,onun babası Kim bildi,onun babası Kuncuyok ...." [2] Gelenek ve göreneklerine gösterdiği sadakatin bir diğer belirtisi de kendi geçmişi ile ilgili bilgi sahibi olmasıdır. Atalarının mezarlarına, uzak akrabalarına, onların mesleklerine ve detaylı hayat hikâyelerine kadar her şeyi bilmektedir. Baba Törekul Aytmatov, daha sonra mevcut partinin lağvedilmesiyle birlikte Komünist Parti'ye üye olur. Parti görevlisi olarak gönderildiği Moskova'da ihanet suçundan tutuklanır, ardından ölüme mahkûm edilir. Ölümünden sonra yapılan araştırmada suçlu olmadığı kanaatine varılır. Ancak bu iade i itibar hadisesinden sonra aile tekrar Kırgızistan'a dönebilir. Orada yazar ve annesi halaları Karagözapa'nın evinde kalırlar. [3]

Bu yıllar aile için son derece zorlu geçtmiştir. Aytmatov ailenin büyük çocuğudur ve pek çok sorumluluğu vardır. Güçlü bir kadın olan annesi onun yetişmesinde, edebiyatla tanışmasında çok etkili olmuştur. Ona hem Rus edebiyatını hem de Kırgız kültürünü öğretmeye çalışır. Birkaç yıl burada kalındıktan sonra annesinin işi dolayısıyla Kirovskaya adlı bir Rus köyüne taşınırlar. Yazar orada Rus okuluna başlar. Annesinin de katkılarıyla hareketli bir gençlik yaşamış gerek gittiği okullarda, gerekse kendi çabasıyla ciddi bir yetişme süreci geçirmiştir.

Aytmatov, bilinen eserlerini kaleme almadan önce işe tercümeler yaparak başlar. Valentin Kateev'den (1897–1986) Alay'ın Oğlu, Mikhail Bubenkov'dan (1909–1983) Huş Ağacı adlı eserleri Rusça'dan Kırgızca'ya çevirir.4]

Yazmaya bu yıllarda Pravda gazetesinde başladı. Ardından, yazdığı eserleriyle üne kavuşur ve bu çalışmaların o dönem için önemi çok büyüktür. Kırgız gazetelerindeki yazıları, redaksiyon servislerinde aldığı görevler, muhabirlik faaliyetleri onu yavaş yavaş edebi dünyaya hazırlıyordu. Yazarın akıcı üslubu, kurgudaki başarısı bu ön araştırmalarıyla yakından ilgilidir. Ayrıca bu yıllar geçmiş ile geleceğin kesiştiği bir noktadır. Her iki dünyayı ve her iki insan tipini çok iyi tanımıştır. İlk eserlerinde ciddi bir edebi endişe ve teknik görülmemekte eski ile yeninin çatışması üzerine kurulduğu için estetikten çok didaktik bir endişeye rastlanmaktadır.

Yazarın 1956'dan itibaren devam ettiği Moskova Maksim Gorki Edebiyat Enstitüsü, onun engin yerel kültürünü evrensel boyuta nasıl taşıyabileceğini öğrenmesine yardımcı olur. Bu arada Moskova'nın kültür dünyasını da tanıma fırsatı bulur. Yazar bu yıllarını teorik çalışmalarla geçirir. Er Manas bütün ihtişamıyla onların yanındadır. Kuşaktan kuşağa akıp gelen bu sınırsız mısralarla birlikte masal, efsane, türkü kültürü de ihmal edilemeyecek bir tabii hazine durumunda olmuştur. Ve bu değerler bütününden en iyi yararlanabilen yazar ise Cengiz Aytmatov'dur.

Aytmatov'un ilk eserleri bu tarihi öğelere, kendi yöresinin, Talas Vadisinin Kültürüne dayalıdır. Folklorik unsurlar, masal kahramanları, geleneğin taşıdığı tecrübe, yeni oluşan edebiyat dünyasında Rus edebiyatının yeri kadar önemli zengin bir altyapı oluşturur.Yazarın 1956'dan itibaren devam ettiği Moskova Maksim Gorki Edebiyat Enstitüsü, onun engin yerel kültürünü evrensel boyuta nasıl taşıyabileceğini öğrenmesine yardımcı olmuştur.Bu yıllarda, edebi değerleri yükselmeye başlayan Yüz Yüze(1957),Cemile(1958),Selvi Boylum Al Yazmalım(1961),Deve gözü(1961) adlı eserlerin yazıldığını görürüz. Yazar 1952'de yazdığı Gazeteci Cyudo, Aşim gibi Kırgız dergilerinde yayınlanan hikâyelerinden çok daha ötelere gelmiştir artık. Yüz Yüze ve Cemile, Süpayçi ve Beyaz Yağmur, Rakipler ve Asma Köprü (Baydamtal Irmağı'nda), Selvi Boylum ve Deve Gözü gibi ikili hikâye grupları, benzer konu ve ilişkilerin anlatıldığı eserleridir.

Aytmatov,1956'da Sovyet yazarlar Birliği üyesi olmuştur.. Moskova Edebiyat Enstitüsü'nde Maksim Gorki adlı incelemesini yazar.” Enstitüdeki diploma çalışması olan Cemile onun ilk zirvesidir. ”[5]

1959'da Komünist Parti'ye üye olur. Taşkent’te yapılan Asya-Afrika Yazarlar Konferansı’na katılır.Kırgızistan Edebiyatı adlı yayın organında redaktörlük yapmıştır.Pravda’nın Kırgızistan masasında görev yapar.Aytmatov, hikâyelerinde(Uzun hikâye) okuyucusuyla doğrudan ilişki kurabileceği bir yapı peşindedir. Okuyucunun eserden etkilenmesini değil katılmasını hedefler. İlk eserlerinden itibaren gelişen bu arayış her eserde yeni bir formda karşımıza çıkar. Zamanla subjektif karakterlere de rastlarız. Kişileştirme önceki eserlerden farklı bir hal almaya başlar. 60'lı yıllardan itibaren Kırgız geleneklerine bağlılığı konusundaki bakışını netleştirirken, bir yandan da Radlow'un 19.Yüzyıldaki çalışmalarından etkilenerek Kırgız kültürünün, epik öğelerini inceler. Bu gücün kaynağına inmeye çalışır. Manas ile ilgili çalışmalar yapıyor, yapılan çalışmaları izlemiştir.

1963 yılında yazdığı Toprak Ana adlı eseri ona Lenin Ödülü'nü kazandırır.1964 yılında Al Elma adlı hikâyesini yazar.1965 yılında Kırgız Sinemacılar Birliği Başkanı olur.Aynı yıl Beyrut'taki, 1966'da Delhi'deki Asya Afrika Yazarlar Konferansı'na katılır. Aynı yıl bir diğer önemli eseri olan Gülsarı’yı, Rusça olarak yazmıştır. Gül sarı ile birlikte Tanabay'ın silinişi bir devri olanca hüznüyle gözler önüne serer [6] O yılların sıkıntıları geride kalmıştır ama bu arada heyecan da kaybolmuştur. Eser o yıl çok sayıda eleştirmenin dikkatini çeket. Nesir dalında en iyi çalışma olduğu konusunda herkes hemfikir olmuştur.

1967'de Sovyet Yazarlar Birliği İdare Heyeti Üyeliğine seçilir. 1968'de Büyük Sovyet Ödülünü alır. Aynı yıl Kırgız Halk Edipleri adlı çalışması yayınlanır. 1970'te Beyaz Gemi, Askerin Oğlu, Oğulla Görüşme adlı eserleri Moskova'da yayınlanır. 70'li yıllarla birlikte yazarın geleneksel motif, efsane ve masallara yaklaşımı çok özel renkler kazanmaya başlar.

1973 yılında ilk ve tek tiyatro eseri olan Fujiyama'yı Kazak drama- turg Kaltay Muhammedcanov ile birlikte yazar. Yazarı da şaşırtan bir ilgi gören eser pek çok dile çevrilir ve bazı ülkelerde sahnelenir. Ayrıca Kırgız film tarafından sinemaya da uyarlanır. 1980'de yazarın hayatında eserleri açısından büyük bir birikim sonucu ortaya çıktığı anlaşılan Gün Uzar Yüzyıl Olur yayınlanır. Hikâye ve uzun hikâyelerin ardından gelen bu roman başta Sovyetler olmak üzere bütün dünyada heyecanla karşılanır. Bu eserinde sanki on yıl sonra olacakları yazmıştır. Bu eserlerin de bu gün meydana gelen olaylara dair ipuçları görürüz. O ana kadar rejime yapılan en yoğun eleştirilere bu gibi eserlerinde rastlarız

1986 Isık Göl Forumu'nda Cengiz Aytmatov'un Gün Uzar Yüzyıl Olur'dan daha hacimli bir eser olan Dişi Kurdun Rüyaları adlı eseri duyulmaya başlar. Bu eser yazarın Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek’ten sonra Kırgız -Kazak dünyasından ikinci çıkışıdır. Romanın kahramanı yeni bir Hıristiyanlık anlayışının peşinde olan Abdias adlı bir Rus misyonerdir. Tabiatın geleneğin temsilcisi ise dişi kurt Akbar'dır. Abdias’ın trajedisi, esrar mafyası, çevre düşmanlığı, Akbar'ın sabır yüklü yolculuğu müthiş bir kurgu ile anlatılır. [7]Bütün dünyada çok büyük ilgi gören eser, 1990 yılında Ötüken Yayınevi tarafından yayınlanmıştır.

I990 yılında Sovyetler Birliği'nin Lüksemburg büyükelçiliği görevinde bulunan yazar bir süre sonra birliğin dağılmasından sonra bütün yurt dışı temsilciliklerin Rusya'ya devriyle bir süre Rusya büyükelçisi sıfatıyla görev yapar. [8]

Yazar 90'lı yıllarda edebi anlamda birkaç küçük ama önemli esere imza atmıştır. Cengiz Han'a Küsen Bulut ve Yıldırım Sesli Manasçı bunlar arasında sayılabilir. 90'lı yıllarda İlesam tarafından kendisine verilen ödülü almak ve İstanbul Sinema Günleri'nde adına düzenlenen günlere katılmak için ülkemizi ziyaret eden yazar çok büyük ilgi görmüştür.

Aytmatov," Gün Olur Asra Bedel " romanının film çekimleri için gittiği Rusya'nın Tataristan Cumhuriyeti'nin başkenti Kazan'da 16 Mayıs 2008 rahatsızlanarak böbrek yetmezliği teşhisiyle tedavi için Almanya'ya getirilmiştir.Almanya'nın Nürnberg kentindeki Klinikum Nord'da tedavi gören Cengiz Aytmatov, komaya girer. [9]10 Haziran 2008 tarihinde Nürnberg'de yaşamını yitirir.

EDEBİ KİŞİLİĞİ ESERLERİNDEKİ MİLLİ VE EVRENESEL KAREKTERLER

Aytmatov'un eserlerinde Kırgız halkının gündelik yaşamından sentezlenen pek çok konu vardır. O buna rağmen eserlerinde hem çağdaş Dünyadan, evrensel konulardan hem de Kırgız Destanları ve halk hikâyelerinden oldukça yoğun olarak yararlanmıştır. İlk bakışta onu Dünya'ya tanıtan ana etmenlerinde bu olduğu görülür. Kırgız destanlarına has unsurları kullanması, özgün özelliklerinden yararlanarak çağdaş boyuta taşıyabilmesi onun tanınmasına ve sevilmesinde en önemli etken olduğu anlaşılır.

C. Aytmatov, eserlerine kaynaklık eden milli karakterler konusunda şöyle demiştir."........Efsane ve mitoslar üzerine düşünelim bir. Onlar halkın canlı hafızası,hayat tecrübesi, felsefesi, tarihidir. Masalımsı fantastik dünyaları önemli değerler taşır. Mesela Geyik Ana (Beyaz Gemi ) bugünkü gerçeklerle bütünlük arz eder. " [10]Yazar bu sözleriyle gerçekle masalın dünyasını nasıl birleştirdiğini ifade eder. Beyaz Gemi'de Orazkul ve Seydahmet bir tarafı, Mümin Dede ve Çocuk diğer tarafı temsil eder. Seydahmet ve Mümin Dede pasiflikleriyle birbirlerine yaklaşırlarken, Çocuk ve Orazkul zıt kutupları temsil ederler. Yazar çocuğa bir"ad" bile vermez. Çünkü onu bütün çocukların temsilcisi olarak görür ve masal kahramanlarıyla özdeşleştirir[11]. O, capcanlı bir masal kahramanıdır. Ama gerçektir de. Ölümü de son derece destansıdır. Onun ölümü bir kurtuluş gibidir. Pek çok Rus eleştirmenin görüşlerinin aksine bu ölümde ve ölüm şeklinde bir karamsarlık yoktur.

Yazar Kırgız edebiyatının kaynağını da eski sözlü gelenek, halk hikâyeleri, özellikle de Manas Destanı olarak gösterir. İkinci kaynak olarak ise modern Sovyet edebiyatından söz eder. Bu sayede iki kaynaklı, geçmişle bugünü bir arada sürdüren bir edebiyata sahip olduklarını belirtir. Aytmatov, pek çok edebi sima üzerine çalışmalar yapmış, dikkate değer edebi araştırmalara imza atmıştır. Türk dili ve edebiyatı, halkbilimi, sosyoloji sahalarında eserler vermiştir(. Cengiz Aytmatov kendisine büyük başarı sağlayan "Dişi Kurdun Rüyası" adlı romanını, başka bir dünyaca ünlü Kırgız sinema yönetmeni Tölömüş Okeyev, kendisine uluslararası ödüller kazandıran "Beyaz Barsın Nesilleri" adlı filmini "Kococaş" destanından esinlenerek yaratmıştır. Aytmatov'un pek çok romanında Kırgız destanlarının izlerini görmek mümkündür. Manas destanı ve yirmiye yakın diğer Kırgız destanlarının Aytmatov'un eserlerine esin verdiği bilinmektedir. Onun dünya literatürüne kazandırdığı "Mankurt" Manas destanından alınmış bir motiftir.[12]

Agâh Oktay Güner, Aytmatov'un Kırgız Türklerinin geleneksel ürünlerinden yararlanmasına dair şu tespitlerde bulunmuştur: “millî kültürünü tanıması, yorulmadan milli kültür zenginliklerini, destanları, masalları araştırması, bunları keşfederken milliden evrensele doğru açılması. Her zaman insanın özünü, evrenselin özünü yakalama dikkati, bu çizgiyi takip gayreti... Vardır.”

Cengiz Aytmatov basit veya şaşırtıcı olaylardan, ayrıca destan ve masallardan bütün insanlığı ilgilendiren mesajlar çıkarmayı sanatının amacı sayıyordu. Aytmatov"un hemen bütün hikâye ve romanlarına kaynaklık eden, temel malzemeyi veren ünlü Kırgız destanı Manas"tır. [13]Ayrıca Kırgız-Kazak-Moğol masal ve efsanelerinden de faydalanmıştır. Manas Destanı gibi feyizli bir kaynağa eğilmesi Cengiz Aytmatov"a en büyük milliliği sağlamıştır. Aytmatov'un "Gün Uzar Yüzyıl Olur" adlı eseri pek çok Batı diline ve Türk lehçelerine çevrilip yaygınlaşırken, "mankurt" kavramı da kabul görerek literatüre girmiş ve “mankurt” ve “mankurtlaştırma” temaları yaygınlaşmıştır."[14]

C. Aytmatov'un Edebi yönü hakkında irdelemelerde bulunan Prof. Dr. Ramazan Korkmaz, Aytmatov'un yazarlık yönü hakkında şu değerlendirmelerde bulunur. Aytmatov’un öykü ve romanlarında aşk, insanı başka bir insana, doğaya ve Tanrı’ya taşıyan, açan yüksek bir değer olarak işlenir. İnsan aşk ile yaş, sosyal statü, gelenek gibi birçok farklılıkları aşarak ruhundaki sonsuzluk ve özgürlük arzularını gerçekleştirir. Genellikle tutkulu yönelişlerin anlatıldığı eserlerde aşk, ‘bağlanma’ haliyle kesin bir tutsaklık, sınırsız açılım alanlarıyla mutlak bir özgürlüktür.

Aytmatov’un öykü ve romanlarında aşk, insanı başka bir insana, doğaya ve Tanrı’ya taşıyan, açan yüksek bir değer olarak işlenir. İnsan aşk ile yaş, sosyal statü, gelenek gibi birçok farklılıkları aşarak ruhundaki sonsuzluk ve özgürlük arzularını gerçekleştirir. Genellikle tutkulu yönelişlerin anlatıldığı eserlerde aşk, ‘bağlanma’ haliyle kesin bir tutsaklık, sınırsız açılım alanlarıyla mutlak bir özgürlüktür. [15]

Eserleri

Dağlar Devrildiğinde-Ebedi Nişanlı (Son romanı - 2007)
Darağacı - Dişi kurdun Rüyaları (, 1988)
Gün Olur Asra Bedel ,(Kırgız Türkçesi ),( 1980),
Fuji-Yama Fuji Dağının Tepesi 1973)
Beyaz Gemi (Kırgız Türkçesi, ?? ???? : Ak Keme) (Rusça1970)
Selvi Boylum Al Yazmalım , (1970)
Elveda, Gülsarı! 1966)
Dağlar ve Steplerden Masallar 1963)
İlk Öğretmenim 1962)
Cemile (Kırgız Türkçesi Rusça 1958)
Yüz yüze 1957)
Zorlu Geçit (1956)
Toprak Ana
Cengiz Han'a Küsen Bulut
Çocukluğum
Kızıl Elma
Hiroşimalar Olmasın
İlk Turnalar
GülSarı

SİTEMİZDEKİ İLGİLİ LİNKLER