Elgaz Nedir Elgaz ve Lügaz Örnekleri
Elgaz ve Lügaz :
Eski edebiyatta bilmece anlamını karşılayan bir sözcüktür. Bu sözcük Arapça da “çöl faresinin labirent gibi oyduğu delik “ [1]manasına gelen lağz kökünden türemiştir.
Arapça asıllı bu sözcük bilmece anlamına gelen lüğaz kelimesinin cem’i yani çoğuludur. Bilmecenin sözlük anlamı ise: “Bir şeyin adını anmadan niteliklerini üstü kapalı söyleyerek o şeyin ne olduğunu bulmayı dinleyene veya okuyana bırakan oyun, muamma.” , “ Lûgaz: (a.i.c. elgaz) 1. Bilmece, bulmaca; yanıltmaca 2. ed. Manzum bilmece, eski divanların çoğunda bulunan ve halk dilinde hece vezni ile yazılmış bilmece: “Bir küçücük fıçıcık / içi dolu turşucuk , limon”, “ Bir küçücük Arabcık / Başındadır tablacık, çivi” şeklindedir.[2]
Elgaz ve lüğaz sözcükleri divan edebiyatında bu günkü anlamından biraz daha farklı anlamda da kullanılan divan şiiri terimi olarak da karşımıza çıkar. Günümüzdeki bilmeceler şiirsel nitelik taşımasına rağmen şiir olma amacında olan bilmeceler değildir. Hâlbuki divan edebiyatında Elgaz ve çoğulu olduğu sözcük olan Lugaz (Lügaz), herhangi bir nesnenin ya da varlığın özellikleri anlatan manzum bilmeceler anlamındadır. Daha çok divan edebiyatında kullanılmış olan elgaz ve lüğaz dolayısı ile manzum ve aruz ölçüsü ile yazılmış bilmece anlamındadır.
Eski edebiyatta lügazlar muamma ile birlikte çok kullanılan bir söz oyunu veya bilmece olarak karşımıza çıkar. Muamma’dan farklı olarak lügazların konusu daha geniştir.
Lügazler daha çok soru biçiminde düzenlenmiş manzumelerdir. Lugaz Fars edebiyatında genellikle yerini muammaya bırakmış ve muamma lugazdan daha çok gelişme göstermiştir.[3] Lüğazlar ile muammalar bir birilerine çok yakındır. Fakat “Divan şiirinde muamma’nın lugaz’dan ayrımı insanın adının gizlenmesini amaçlayan bir bilmece oluşudur. Lugaz’da ise her şey bilmece konusu olabilir.” lügazlerin içinde çözüme ilişkin ipuçları vardır. Lügaz çözüldüğünde görünür anlamdan başka bir mana çıkar.
Mesela:
Hikmetullah şehrinin bir tanesi
Oğlunun karnında yatar annesi
Cevap olarak "İpek böceği’dir.
Fenniyâ bu lugaza çekdün emek
Zürefâ halli içün eyleye dek Fenni [4]
Cevap : Oyuk (bostan korkuluğu):
Lugazların kaside halindeki örnekleri de vardır. Lüğazler Türk edebiyatında XV. yüzyıldan itibaren girmeye başlamıştır. Türk edebiyatında lugazlara “lugaz-gûne” denilen ve kıta, rubâî, bir veya birkaç beyit şeklinde kaleme alınan manzumeleri de dâhil etmek gerekir.[5] Ahmed Paşa, Nâbî, Nedîm, Şeyh Galib gibi meşhurların da bulunduğu lugaz kaleme alan şairlere Lâmiî, Âşık Ömer, Sünbülzâde Vehbî, Rahmî, Ferdî, Sücûdî, Vahyî, Zarîfî, Zamîrî, Fazlî, Saîdî, Râşid, Reşîd, Lebîb, Fennî, Emînî, Sâbit, Zîver, Sâmî, Enderunlu Vâsıf lüğaz türünde örnekler veren şairlerdir.
Lügazlere divanların son bölümlerinde rastlanılır. Eğlendirici, yanıltmacalı, öğretici ve dinsel lugazlar da vardır. Lüğaz tipindeki manzumelere mürettep divanlarda rastlanılır. Lügazler “Bir acayip nesne gördüm", "Ol nedir kimdir" “Nedir ol, nedir ol kim, ol ne isim, ne acep isim, Nedir ol kim" gibi kalıplaşmış sözlerle başlayan manzumelerdir.
Lüğaz Örneği
Nedir kim ol iki yüzlü münafık
Nümayan çihresinde levn-i aşık
Gezer dünyayı hem bi-dest ü padır
Mukim-i hane-i ehl-i gınadır
Teal-Allah nedir anda bu kudret
Yemez içmez virir dünyaya ni’met
Gehi Müslim kıyafetle be-didar
Gehi şekl-i firengide nümudar
Kırılsa pare pare olsa amma
Zarar gelmez ana bir türlü kat’a
Yatar zir-i zeminde hake yek-san
Semada adıdır mihr-i dirahşan
Eğer kim olmasaydı kalbi fasid
Cihanda olmaz idi kadri kasid
Yeter vasf eyledin ol bi-vefayı
Yanından gitmese virmez safayı Sünbülzade Vehbi ( Altın )
Lügaz Örneği [6]
Nedür ol duhter-i pakize-güher
Nedür ol bakire-i bi-şevher
Ümm-i dünyadan idenler uzlet
Anı bir görmege eyler rağbet
İffet ü ismeti şol mertebede
Görmemişler etegin bir yerde
Vakı’a misli anun yok dirler
Anı görmek hele bir kal'a deger
Şulesi payede hurşide çıkar
Burc-ı abide anun duhteri var
İki aşık ana derya-dil-i zar
Anı aguşa çeküp şekl-i gisar
Rüyeti anlara fayık görinür
Gayriye anda dakayık görinür
Kime faş olsa bu sırr-ı mübhem
Yekdür Allah ben anun bendesiyem
İLGİLİ BAŞLIKLAR LİNKLERİMİZ
Muamma Nedir Örnekleri Divan Edebiyatında Muamma
Muamma Halk Şiirinde Muamma ve Atışmala
Luğaz Elgaz Lügaz-ı Gune Nedir ve Örnekleri
Elgaz Nedir Elgaz ve Lügaz Örnekleri
KAYNAKÇA
[1] İsmail Durmuş , Lugaz, TDVİA, cilt: 27; sayfa: 222
[2] Ferit Devellioğlu, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Sözlük, Aydın Kitabevi,2010, s. 637)
[3] Mustafa Uzun, LUGAZ , TDAİA, cilt: 27; sayfa: 223
[4] H. İBRAHİM DEMİRKAZIK, Mustafa Fennî nin (öl.1745) Lugazlarının Özellikleri, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 5, İstanbul 2010, 35-80.
[5] Mustafa Uzun, LUGAZ , TDAİA, cilt: 27; sayfa: 223
[6] H. İBRAHİM DEMİRKAZIK, Mustafa Fennînin (öl.1745) Lugazlarının Özellikleri, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 5, İstanbul 2010, 35-80.
