Muamma Halk Şiirinde Muamma ve Atışmaları
Arapça kökenli bir sözcük olan muammanın sözlüklerdeki anlamları: anlaşılmaz iş, bilmece, bilinmeyen şey, anlaşılmaz, halledilmez şekilde güç, halli müşkül iş veya şey manalarındadır. (Muamma Nedir Örnekleri Divan Edebiyatında Muamma)
Muamma sözcüğü edebiyatta bir terim haline de gelmiş mensur veya manzum olarak yazılan bilmecelere muamma denmiştir. Muamma hem divan hem de halk şiirinde karşımıza çıkmış, divan şiirinde muamma dize veya beyitler ile isim buldurmaya yönelik bir şiir oluşturma olarak anlaşılmıştır. Divan şairleri ismini bilmece olarak sorduğu kişi hakkında ipuçları vererek ve o kişinin kim olduğunun tespit edilmesini bir bilmece haline getirirlerdi. Eğer bu bilmeceler isim buldurmaya yönelik değilse, eşya, nesne, araç, gereç bv hakkında düzenlenmiş bir bilmece ise buna da Lügaz denirdi. ( bkz Luğaz Elgaz Lügaz-ı Gune Nedir ve Örnekleri- Elgaz Nedir Elgaz ve Lügaz Örnekleri) [1]
Kısaca ismi buldurmaya, muamma, cismi buldurmaya lügaz demişlerdi. Şairin bir ismi şiirinde gizlemesine ta’miye; gizlenen isme ise muamma denmiştir.
Halk şiirinde muamma ve lügaz ayrımı çok belirgin bir şekilde e yapılmamış olsa bile muammanın daha ziyade ismi buldurmaya yönelik yapıldığı da dikkatlerden kaçmamaktadır. Âşık Edebiyatı gelenekleri içerisinde muammanın özel bir yeri vardı. Muamma asmak, muamma koşmak, muamma sormak, muamma dizmek şekillerinde adlandırılan işlemlerin çoğu Gezgin Âşıklık geleneğinin parçası içinde bir konuydu.
Gezgin âşık bir beldeye geldiğinde beldenin kahvehanesine veya köy odasının duvarına muamma astığını belli eden bir kâğıt, bohça vb asar ve böylelikle yöredeki ozanlara meydan okumuş olurdu. Meydan okuma anlamına gelen muamma askısına çeşitli hediyeler para, değerli eşya kumaş vb asılarak muammayı çözenin alacağı; eğer çözebilen çıkmaz ise muammayı söyleyene kalacağı ilan edilmiş olurdu. Yöreye gelerek yöredekilere meydan okuyan gezgin âşık muammasının cevabını kahveciye teslim eder, meydanlaşmaya icabet eden âşık veya âşıklar olursa âşıklar arasında meydanlaşma faslı başlardı. [2]( Konu hakkında geniş bilgi için bkz . Âşık Şiirinde Atışma Deyişme Karşılaşma Meydanlaşma)
Meydanlaşma faslında kalıplaşmış törenleri de vardı. Bu fasıl halkın kahvede toplanması âşıkların meydana çıkması ile başlar, misafirler ise yanlarında getirdikleri hediyeleri askıya asardı. Kalabalık oluştukta sonra âşıklar ilk önce gelen misafirler için hoşlamalar söylerler, muamma ve askıdan da söz edilir ( hatırlatma) , daha sonra tören hakkında gerekli konuşmalar yapıldıktan sonra âşıklar arasında, ayak açma, atışma, taşlama, karşılaşma, sicilleme, yalanlama vb işlerin hepsi veya bazıları yapılırdı.
Tören daha ziyade muamma ağırlıklı ise askıya asılan değerli eşyaların kime kalacağının çözümü üzerine gidilir, eğer misafir gelen gezgin aşığın muammasını çözen yerel bir âşık olmazsa hediyeler gezgin aşığa kalırdı. Eğer yöredeki aşıklar misafir aşığı mat ederse veya muammasını çözer ise hediyeleri muammayı bilen veya gezgin aşığı mat eden aşık alırdı Buna da askıdan indirmek denirdi.[3] ( bkz. Askı İndirmek Ayak Ayak Açmak Nedir )
Aşıkllar lügaz ve muamma ayrımlarını pek iyi bilmediklerinden muammalarında hem isim hem de cisim sormuşlardır.
Halk Edebiyatında Muamma Örnekleri
AŞIK FEYMANÎ
Acayip bir nesne gördüm
Elde değmez başta değer
Senden bir muamma sordum
Dolu değmez başta değer ( cevap: Leb – değmez )
AŞIK HACI
Öyle bir nesne var ki çektikçe kısalır
Bunun çeken insanın ömrü biraz azalır ( cevap: Sigara )
Âşığa hoş gelirmiş yâr hanesi
Kudretullah şehrinin dürdânesi
Muammaya cevap bulun bakalım
Oğlunun karnında yatar anesi ( cevap ipekböceği)
MUAMMA ATIŞMASI ÖRNEKLERİ
Zülali - Müdami Muammalı Atışma
ZÜLALİ
Bir muamma tasnif ettim okusan ğaleti var
Dört kitap Kuran için de yazılmış ayeti var
Ehli zer den kul yapısı tanrılık dava eder
Ne tarih te tabi oldu nice bin milleti var.
ALDI MÜDAMİ
Tasnif ettiğin muamma Tuba dan isbatı var
Beni İsrail zamanı yapılmış sanatı var
Bir kuyumcu sanatıdır düzdü altından onu
Yetmiş bin halk ona taptı cahilin delaleti var.[4]
Muammalı Atışma
(Seyrani)
Müşkül bir muamma sırrı Hüda'nın
Kapı penceresi yok ki odanın
Türlü yoldan cana giren gıdanın
Canı senden sorsam sadası nerde
(Nami)
Söylediğin ayan canı can taşır
Boş kovanda dokuz ayı dolaşır
İhtiyaçta melek gelir ulaşır
Ana yavrusunu gezdirir serde[5]
Muamma
Bir muamma söyledim ki, mevlidi fermanda var,
Menzili maksuda yeter sahibul kervanda var.
Bazıda var bazı da yok tasdik et hilaf değil,
Zahire söylenir ama mevcudu pünhanda var.
Hizmetini râna değil gayreti himmet için,
İsmi vardır cismi la dır şekli her divanda var.
Sende de var bende de var bazıda yok bazı var,
Kuh-i kaf yanında zerre, deryayı ummanda var.
Gah zeminde gah semada gezmesi mümkün değil,
Yetmiş iki dili bilir, yeki dü lisanda var.
Sende de var bende de var bazıda yok bazı var,
Kuh-i kaf yanında zerre, deryayı ummanda var.
İsmini bilir her kişi cismini görmüş değil,
Sümmani hilaf derseler hakkına burhan da var. Aşık Sümmani
MUAMMA
Rüyay-ı alemde çıktım semaya
Saydım melekleri hepsi çift çift
Bir hesap gezdirdim yıldıza aya
Yokladım kaf kefleri hapsi çif çift
Aşk elinden düştüm ahu zarlara
Pervane misali yandım narlara
Andan pervez edip indim yerlere
Saydım canlı cinli hepsi çift çift
Fakırinm değilim dünya harısi
Nümin kula her an hazır tanrısı
Derya da balıklar işte birisi
Balıktan başka hepsi çift çift Posoflu Aşık Zülali ve Hayatı
İLGİLİ BAŞLIKLAR LİNKLERİMİZ
Elgaz Nedir Elgaz ve Lügaz Örnekleri
Luğaz Elgaz Lügaz-ı Gune Nedir ve Örnekleri
Lügaz : Ol nedür kim üç birâder her zamân
Muamma Nedir Örnekleri Divan Edebiyatında Muamma
Muamma Halk Şiirinde Muamma ve Atışmaları
Müşkül Bir Muamma Seyrani ve Nami Deyişme
KAYNAKÇA
[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/muamma-nedir-ornekleri-divan-edebiyatinda-muamma/114178
[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/asik-siirinde-atisma-deyisme-karsilasma-meydanlasma/75777
[3] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/aski-indirmek-ayak-ayak-acmak-nedir/85019
[4] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/zulali-mudami-muammali-atisma/96337
[5] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/muskul-bir-muamma-seyrani-ve-nami-deyisme/117605
