Gamze ve Gamzede Nedir
Gamze ve Gamzede Nedir Şiirlerimizde Gamze
Osmanlıca yazılışı: gamze : غمزه
Gamze sözcğ Arapça kökenlidir. Sözlülerdeki anlamları süzgün bakış ve çene veya yanaktaki çukurluk şekillerindedir.
Gamze ile ilgili sık kullanılan terkipler
· Gamze-i câdû: büyüleyen gamze (süzgün bakış).
· Gamze-i cellât: cellât gibi gamze; can alan yan bakış.
· Gamze-i dil-dûz: gönül delen gamze.
· Gamze-i fettan: aldatıcı ve süzgün bakış.
· Gamze-i hûn-hâr: kan içen yan bakış.
·
Gamze bazı insanların gülümsediğinde yanaklarında oluşan çukurdur. Tıp ilmine göre i kısalmış kas nedeniyle veya ölü hücrelerin yanakta çökme meydana getirmesinden oluşan genetik bir özelliktir.
Divan şairleri gamzeyi yanakta oluşan çukurdan ziyade sevgilinin âşığı baştan çıkaran, anlamlı, hüzünlü, süzgün bakışı olarak algılamışlar, lakin çene deki ve dudak uçlarındaki çukur anlamında da kullanmışlardır. Gamze ile öldürücü bakış arasındaki alaka ise yanak ve çenedeki çukurların mezara benzetilmiş olmasıdır.
Sevgili aşığa böyle bir nazarla bakınca âşık ölecek gibi olur. Bu bakımdan sevgilinin yan bakışı, okunu, bıçağını, hançerini çekmiş; kana susamış, âşığı yaralamaya niyet etmiş katleden ve kahreden bir bakış olarak anlaşılır ve anlatılır. Divan şairlerinin tasavvurlarında sevgili gözleri ile aşığı öldürür ve mezar gibi olan yanağındaki gamzeye aşığı gömer.
Bu nedenle divan şairleri gamzeyi: “Tiğ-i gamze, fitne-i gamze, cellad-ı gamze, tir-i gamze, gamze-i fettan, gamze-i hançer,gamze-i cadu, gamze-i sehhar,[1]gamze-i fettan, şemşîr-i gamze, ġam-ı ġamze-i cânân, ġamze-i hûn terkipleri ile ifade etmişlerdir.
Bir dil mi kalmışdur bu tîr-i gamzeden kan olmamış
Bir cân mı vardur ol keman ebruya kurbân olmamış Ahmet Paşa
Gamzesi okını atmaz kaşları yayın kurar
Ol kara gözün bizümle cengi yok yaykaradur (İbn-i Kemâl)
Âfet-i can dediler gamze-i cellâdın içün
Nahl-ı gül söylediler kâmet-i şimşâdın içün Nedim
Bir uğurdan iki kâfir üstüme kıldı hücûm
Gördüm olmaz ikisine müşterek oldum esîr (Behiştî)
Dil-i Bâki nice âbâd olur kim
Yıkar ol gamze-i fettan yakar ruh Baki (33-5)
Çâk çâk itsün beni şemşîr-i gamzen şâne-veş
Zülfüne tek âkıbet olsun müyesser dest-res Baki (211-2)
(Göz ucuyla bakışın beni tarak gibi dilim dilim etsin; yeter ki sonunda saçına ulaşmak nasib olsun.)
Ol gamze-i gurûr ne âlemdir aceb
Hîç etmedi zuhûr ne âlemdedir aceb Şeyh Galip
Gamzeyi ifade eden terkipler ve benzetmelerde, sevgilinin gamzesi kılıç, hançer, ok, süngü, bıçak, katil, cadı, kan dökücü cellât teşbihleri vardır. Sevgilin gamzesi keskin oluşu, aşığa ıstırap verişi, aşığın ölecek gibi olması nedenleri ile gamze, yaralayıcı ve cana kast edici şeylere benzetilmiştir. ( BKZ Çeşm Nedir Şiirlerde Göz Ayn Dide Bakış )
Çeşmün şu resme ‘âşıklı gamzenle katl eder
Bir nâ-tüvânı tîg ile san Rüstem öldürür BAKİ (133-3)
(Gözün âşıkı yan bakışında şu şekilde öldürür; san bir güçsüzü Rüstem kılıç ile öldürür.)
Başlar kesilür zülf-i perişânun ucından
Kanlar dökilür gamze-i bürrânun ucından BAKİ (356-1)
(Senin perişan saçın yüzünden başlar kesilir. Kılıca benzeyen keskin yan bakışın yüzünden kanlar dökülür.)
Gamzenin bıçak, kılıç hançer gibi öldürücü nesnelere benzetme özelliği vardır. Ok ve mızrak gibi uzaktan vurma ve avlayıcı niteliklere sahiptir. Gamzenin diğer bir özelliği ise baştan çıkarıcı bir caduya benzemesi, aşığı bayıltması, sarhoş etmesi, büyülemesi, bu bakışları ile aşığı avlaması ve tuzağa düşürmesidir. ( BKZCûy Cûybâr Nedir Irmak Ve Gözyaşı )
Sihr o şûhun beste çeşm-i gamze-i câdûsudur
Çeşme-i mahbûbân kemend-i zülfünün âhûsudur Şeyh Galip
Buna rağmen âşık sevgilinin bu bakışlarından şikâyetçi değildir. Aksine sürekli olarak sevgilisinden böyle bir bakış beklemektedir. Âşık, gamze oklarının gönlünden hiç ayrılmamasını beklemekte sevgilinin sürekli olarak kendisine bakmasını arzu etmektedir.
Gamzeñüñ sözi-y-le kan itmek dilersin etme gel
Zâlime uyup kasd-ı cân itmek dilersin etme gel Ahmedi
Dil-berüñ gamzesi hûnî gözi mestâne gerek
Kendi kız nakşı güzel cünbişi merdâne gerek Nevizade Atai
Bazı beyitlerde gamze, çene ve yanak çukuru olarak da karşımıza çıkar. Sevgili bu tip beyitlerde bakışları ile öldürdüğü aşığı yanaklarından süzüp gamzesine gömer. Sevgilin yanaklarına ve çenesinde bulunan bu çukurlar aşığın mezarı şeklinde tasavvur edilmektedir.
Gamzede ise aşığın gamzeleri ile mahvolmuş aşığı ifade eder.
Nigâh-ı gamzeden bir kuvvet-i kudsiyye buldunsa
Yüri bî-bâk ü perva pençe-tâb-ı şîr-i merdân ol Cevri İbrahim Çelebi
İLGİLİ BAŞLIKLAR VE LİNKLERİMİZ
Cûy Cûybâr Nedir Irmak Ve Gözyaşı
Çeşm Nedir Şiirlerde Göz Ayn Dide Bakış
Çeşm İle Kurulmuş Terkip ve Tamlamala
Nazar Türleri Nazardan Korunma Yolları Nazar Duaları ve Nazarlıklar
Âfet-i Aynü'l Kemal Nedir Göz ve Nazar Değmesi
Nazar Türleri Nazardan Korunma Yolları Nazar Duaları ve Nazarlıklar
KAYNAKÇA
[1] Dr. Doğan KAYA,DİVAN ŞİİRİ ve XIX. YÜZYIL HALK ŞİİRİNDE GÜZEL TASVİRİ, https://dogankaya.com/fotograf/divan_ve_halk_
