Gördes Halıları Düğümü ve Halı Tipleri

12.01.2013

GÖRDES VE HALICILIK KÖKENİ

Gördes, Manisa iline bağlı bir ilçedir. Ege Bölgesinde, Manisa iline bağlı olan Gördes, Manisa'nın Kuzey-Doğusuna düşmektedir. Doğusunda Demirci ve Köprübaşı, güneyinde Salihli, Batısında Akhisar ve Kuzeyinde ise Balıkesir iline bağlı Sındırgı ilçeleri vardır.

Gördes ismi yabancı kaynaklarda Guerdez olarak geçer. Evliya Çelebi , Gördes'ten "Gördes şehri Köritöz" olarak söz eder. Halk arasında ise, bölgeye ilk yerleşen "Kördost" adlı göçebelerin adının zamanla Gördes'e dönüştüğü ve bölgenin isminin buradan geldiği anlatılmaktadır. [1]

Gördes, sırasıyla Persler, Makedonyalılar, Roma İmparatorluğu ve Bizans İmparatorluklarının egemenliklerinde kalmış; 1071 Malazgirt Savaşı'ndan kısa bir süre sonra Türklerin eline geçmiştir. Selçuklu Devleti'nin yıkılmasından sonra Karesi Beyliği'nin sınırları içinde kalmıştır. Saruhanoğullarının idaresindeyken Bedesti Ulaş Bey'e daha sonra Yakup Şah'ın Kızının nikâhı sonrasında çeyiz yoluyla Yıldırım Bayezid'ın eline, dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu topraklarına katılmıştır. [2] İlçenin en temel kaynağı tütüncülük, haşhaş üretimidir. Bunların dışında buğday, arpa yetiştirilmektedir. Fakat Gördes en çok halıları ile ismini duyurmuş bir ilçemizdir.

Anadolu’da halı 13. yy’da Selçuklular ile başlamış 15. ve 16. yy’da daha da gelişmiştir. Batıya ihraç edilen Osmanlı halılarının belirli tipleri, onları sıkça resmeden Avrupalı ressamların adları ile anılır olmuştur. Osmanlı halı imalatı pek çok bölgede yoğunlaşmış olmakla birlikte en önemli merkez dev tezgâhların bulunduğu Uşak’tır. Bergama ise diğer önemli bir merkezdir. Selçuklu döneminin ünlü sanat şehri Konya’da halı üzerindeki önemini her zaman korumuştur.[3]

17. Yüzyıl Uşak halıları adeta bir Rönesans çağıdır. Bu dönemde başta Uşak olmak üzere, Bergama, Gördes, Demirci, Batı Anadolu’da Çanakkale ve İç Anadolu’da Konya, Aksaray ve Niğde önemli halı dokuma merkezleridir. [4] Osmanlılardan beri bu bölgelerde halı halıcılık hala önemini ve gündemini korumaya devam etmektedir.

Gördes halısı, Manisa (il)'inin Gördes ilçesi yöresine özgü özellikler taşıyan halı türüne denir. Figür ve motifleri geçmişin izlerini yaşatmaktadır.[5]

Anadolu Türk halılarının düğüm tekniğine isim veren Gördes halıcılığı 17. yüzyıl'dan itibaren yayılmaya başlamış ve Gördes Batı Anadolu’nun önemli halı merkezlerinden biri haline gelmiştir.

Gördes halılarının ve düğüm tekniğinin sanıldığı gibi yakın zamanlarda değil çok eski zamanlara kadar uzandığı ortaya çıkmıştır. Gördes’teki halıcılık 17 yy dan itibaren şekillenmeye başladığı halde Gördes düğüm tekniğinin kökeni 2500 sene öncesine uzanmaktadır. “Türk halı sanatının ve dünya halılarının en eski örneği Pazırık kurganından çıkarılmıştır. Halının bir Türk buluşu olduğunu ortaya koyan dünyanın bu bilinen en eski halısı Hun Türklerine ya da Proto Türklere aittir. Büyük olasılıkla MÖ 3-2. yüzyıllardan kalmış bir şaheser olan bu halı 1,89 x 2 m boyutunda olup Gördes-Türk düğümüyle dokunmuştur.”[6]

GÖRDES DÜĞÜMÜ

Bu düğüm türü Türk Düğümü (Gördes Düğümü – Çift Düğüm – Kapalı İlme) olarak da adlandırılır.

Gördes halılarına ad veren ve Gördes’te halıcılığı bir marka haline getiren adı literatüre giren özelliği Gördes düğümüdür. Gördes düğümü ile yapılmış bir halı, halının tüylü kısmı eskise bile bağlantı yapan kısmı asırlarca kilim gibi kullanılır, desenini kaybetmez. Bu bakımdan Gördes düğümü ile dokunan halılar çok makbul halı kabul edilir.

Gördes düğümü ile dokunmuş bir halının 10 cm2’inde 3600 düğüm olduğu saptanmıştır. Bu düğümler ile halılar üzerinde çok ince ve sanatkârane bir işçilik gösterilir.

Manisa’nın Gördes kazasında kullanıldığından bu ismi almış olan bu düğüm türü, dünya literatürüne Türk Düğümü olarak geçmiş, bir düğüm çeşididir. .Türk Düğümü iki çözgünün etrafına sarılan ve gevsek uçları çözgülerin arasından sıkıca geçirilen ipliktir. Bu düğüm halının her çift teline bağlanarak uçlar iki telin arasından çıkarılıp kalan uçlar sıkıca çekilerek atılır.

Bu düğümün iki türü görülmektedir. İç Anadolu’da kullanılan düğüm şeklinde, iplik, çözgü çiftinin önce öndeki sonra arkadaki teline dolanarak bağlanan düğümdür. Batı Anadolu’da kullanılan düğümde aynı işlem ters uygulanmaktadır. Bu değişiklik halının kalitesini etkilememekte, yalnızca Batı Anadolu’da dokunan halıların hav kesiminde kolaylık görülmektedir. [7]

Malzeme ise eski Gördes halılarının değerini arttıran en önemli unsurdur. Tamamen koyun tüyü olan yapağıdan, el ile eğrilerek yapılır. Halıların ayrı bir özelliği de kullanılan renklerin doğada yetişen bitkilerin köklerinden elde edilmesidir.

Tarihi Gördes halılarını İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi, Sultanahmet Camii, Konya Mevlana Müzesi’nde görmek mümkündür.

Gördes halılarında kullanılan kök boyalar

Geleneksel yöntemlerle dokunan Gördes halılarının değerini arttıran diğer bir özelliği de halıda dokunan iplerin boyanma şeklidir. Gördes halılarındaki iplerin boyanması geleneksel usullerle yapılır. “Gördes halılarında kullanılan kökboyası çeşitli bitkilerden elde edilmektedir. Bu bitkilerin başlıcalar; soğan kabuğundan koyu sarı renk; ceviz kabuğundan koyu kahverengi, krem ve bej renkleri; boya kökünden koyu kırmızı, açık kırmızı, şekerrengi ve tarçın rengi; somak'tan kirli sarı; sarıkızotundan tarçın rengi; sarıkızotu-indigo Hindistan’da yetişen bir bitkidir) karışımından yeşil renk; palamut'tan kızıl devetüyü, açık devetüyü ve gri renkler; mazı'dan koyu sarı; kızılçam kabuğundan sarı, kızıllı sarı, tarçın sarısı; adaçayı'ndan fildişi rengi ve bej rengi elde edilir. Sarımtırak tonlar veren basama otu ise genellikle renk karışımlarında kullanılır.”[8]

Bu boyaların elde edilmesi de geleneksel usullerle yapılır. Aslında bu usuller Anadolu kadınlarının Anadolu’nun her yerinde bilip kullandığı çok eski usullerdir. Yani bu usullerin pek çoğu Gördes’e ve halılarına mahsus değildir. Bu usullerin pek çoğu Türklerin yaşadığı her yerde kullanılan çok kadim usullerdir. “Bu boyaları elde etmek için, boya bitkileri bir gün önceden boyama kazanındaki suya bırakılıp, erimeleri sağlanır. Yünler ise; iyice ıslatılmış ve sıkılmış olarak boyaya atılır. 80 ve 90 derecede kaynatılır. Boya işlemi biten yünler, sabunlu ılık su ile yıkanıp gölgede kurutulur ve halıda kullanılmak üzere hazır hale getirilir.”

Kök boyalar ve geleneksel metotlara boyanmış iplerden yapılan halıların renkleri asırlarca solmamakta ve parlaklığını daima muhafaza etmektedir. Bu bakımdan bu usullerle boyanmış, Gördes düğümü ile dokunmuş halılar geçmişte olduğu gibi günümüzde de makbuldür.

Gördes, halıcılığı günümüzde de yaşamaya çalışmaktadır. Fabrika halılarının vurduğu darbeye rağmen yeniden canlanma eğilimine girmiştir. Gördesli kadınlar geleneksel usullerle seccade, somya halısı, yolluk, taban halısı, kaba halı, yastık ve Konya haslı denilen halı türlerinde halılar dokumaktadır. Konya halısı denilen model aynı desenlerde çift halı şeklinde yapılan halılarıdır.

GÖRDES HALILARININ TİP MOTİF VE BİÇİMSEL ÖZELLİKLERİ

Gördes halılarının düğüm ve boyama tekniği dışında desen motif ve halı modelleri olarak kendine özgü diğer özellikleri de vardır. Bir Gördes halısı dıştan içe doğru gelen motif ve desenleri ile Kenar, su, etlik, ayna, köşe ve iç örnek adları verilen bölümlerden oluşmaktadır. [9] İç örnek denilen bölüm mihrapla belirlenir. Mihrap camilerdeki mihraplara benzer bir mimari formda dokunur. Mihrap merdiven şekli ile büyüyüp yükselerek mimari biçimindeki haline benzeyen bir nitelikte işlenir. BU MİHRABIN ETRAFINDA ÇOĞU KEZ AVİZELER VE KANDİLLER SARKAR. Bu desenleri taşıyan Gördes Halılarına “ Avizeli Gördes” halısı adı verilir.

Tek renkten dokunan Gördes Halılarına “ Direkli “, zeminine asma yaprakları motifleri işlenmiş tek renkli halılara “ Asmalı Gördes”,zemini küçük ölçekli çiçeklerle bezenmiş olanlarına “ Çilli Gördes” denir.

Gelinlik çağına gelen kızlar Evlenmek istediklerini beyan eden bir mesaj vermek için “ Kız Gördes “ denilen halı şeklini dokurlar. Bu tip Gördes haslının iç aynasındaki mihrap çift yapılır. “ Çift mihraplı halılarda ortada küçük bir göbek bulunur. Halının dış bordürleri zig zağlı çizgilerle dokunmuştur. “ [10] Bu zigzag motiflerin geleneksel adı taraktır. Tarak motifi genellikle evlilik ve doğum ile ilişkilidir. Bu motif, evlenme arzusunu ve doğumu kem gözlere karşı korumayı ifade eder. [11]Bu zigzaglar kadını ve erkeği temsil ederek çift olmak arzusunu ifade eder. Ve Bu tür halılar çeyizlik olarak dokunur. Göbekli halılarda göbeğin etrafı beneklerle süslenmişse “ Sinekli Gördes” beneklerle süslenmemişse, “ Göbekli Gördes “ adını alır.

Sivas'ta Halı ve Kilimcilik

Türk Kilimlerinin Motifleri Desenleri ve Anlamları

Türk Kilimlerinin İp Boya Motif Tür ve Dokumaları

Türk Kilimlerinin İp Boya Motif Tür ve Dokumaları

Demir Pehlivan Motifi

Türk Süsleme Sanatının Motifleri Hayat BOSTANCIOĞLU

Türk Destanlarında Motifler

KAYNAKÇA

[1] https://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6rdes

[2] https://tr.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6rdes

[3] https://www.tiem.gov.tr/hali-ve-kilim.asp

[4] https://www.tiem.gov.tr/hali-ve-kilim.asp