İnşa-yı Gayr-i Talebî de Terecci ve Teaccüb
İnşa-yı Gayr-i Talebî de Terecci ve Teaccüb
Hiç bir şey istememek fakat olmasını da umut etmek anlamını içeren şiir veya nesir ifadeleri için kullanılır. Olması ümit edilen, husule gelmesi emeli ortaya çıkan durumları ve deyişleri ifade eder. Bu nedenle olması meydana gelme olasılığı olan, olma ihtimali bulunan ifadelerdir. Korkma, şaşma, olma ihtimalinden endişe etme, şaşırma, hayret etme manaları İnşa-yı gayr-i talebi tabiri içinde ele alınır.[1] ( bkz İnşa Münşi İnşa- yı talebi İnşa-yı gayr-i talebî )
İnşa-yı Gayr-i Talebî ummak anlamına gelen terecci, hayret anlamına gelen teaccüp şeklinde ifade edilen iki yönü vardır.
a)Terecci: Ummak ve rica ile ilgili ifadeler
Osmanlıca yazılışı tereccî : ترجی
Terecci sözcüğü Arapça kökenlidir ve recâ, rica sözcüğü ile aynı kökten gelirler. Bu nedenle terecinin sözlük anlamları rica ile ilgili olarak: “ Rica etme, yalvarma, ümit etme, umma”[2] anlamlarındadır.
İnşa-yı Gayr-i Talebîde terecci “ emel edilen ve husulü beklenilen bir şeyin beyânıdır.“ [3]Yani gerçekleşmesi ortaya çıkması, olması umut edilen bir şeyi beyan etmektir.
Kadir Mevla'm senden ziynet umarım
Yeğindir dalgamı cuş eyle beni
Çok mal vermesen de murad alırım
Bir gök kıratınan baş eyle beni Karacaoğlan
Karacaoğlan ‘ın bu deyişin, umut, ummak rica ve yakarma bulunur. Yani terecci li bir anlatım, beyan bulunmaktadır. Buradaki terecci olumlu yöndedir.
Eğer olması muhtemel olan şey olumsuz veya korkulacak bir şey ise onu anlatamaya İşfak denir. [4]
Güllü dîbâ giydin amma korkarım azâr eder,
Nâzeninim sâye-i hâr-ı gül-i dîbâ seni, Nedim.
Nedim’in bu beytinde korkarım sözü ie ifade edilen şakacı ve latifeli bir işfak bulunur.
Görüp endîşe-i katlimdeol mâhı budur derdim
Ki bu endişeden ol meh peşimân olmasın yâ Rab- Fuzûlî
Fuzuli’nin bu beytinde hem endişeli ve olumsuz bir beklenti hem de olması için rica edilen bir temenni bulunur. Başka bir deyişle hem olumlu terecci, hem de işfak bir arada bulunur.
Bir ümitle sana geldim gurbet el
Mahcup edip beni ağlatma sakın
Hayatım benliğim hep sana verdim
Gönlüm viran edip ağlatma sakın Posoflu Aşık Zülali
Posoflu Aşık Zülali ‘nin bu deyişinde işfak vardır.
b) İnşa-yı Gayr-i Talebî de Terecci ve Teaccüb
Osmanlıca yazılışı taaccüb : تعجب
Taaccüb, Arapça kökenli bir sözcüktür, acep, acayip , acip sözcükleri ile aynı kökten gelmektedir. Teaccüb kelimesinin sözlüklerdeki anlamları: şaşma, hayret etme[5], şaşakalma[6] şekillerindedir. Bu sözlük anlamlarından hareketle de İnşa-yı Gayr-i Talebî de ‘de teaccüb hayret göstermek şaşırmak, şaşkın hale gelmek ile ilgili beyanlar olmaktadır.
“ Hayret bir şeyin ya güzelliğinden ya da çirkinliğinden olur. Ne güzel yazı, ne iyi adam, ne güzel kadın, ne çirkin kadın gibi” [7]
Hayret-zedeyüm ol şeh-i hûbânı görince
‘Aklum gidiyor kâmet-i cânânı görince Enderunlu Hasan Yaver
Hayretde koydu hâtır-ı uşşâkı zülf ü hat
Gösterdi kâr-ı ef ‘i-i tiryâkı zülf ü hat Nedîm
Hayretle hemân üstüme dil-ber düşeyazdı
Ben hergiz inanmadum o dahı düşeyazdı Tokatlı Kani
İnşa ile ilgili Linklerimiz
İnşa Münşi İnşa- yı talebi İnşa-yı gayr-i talebî
İnşa- yı Talebi ve Emir ile Neyh
İnşa-yı Gayr-i Talebî de Terecci ve Teaccüb
Kaynakça
[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/insa-munsi-insa-yi-talebi-insa-yi-gayr-i-talebi/112596
[2] https://www.osmanice.com/osmanlica-32896-nedir-ne-demek.html
[3] Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun, 1973, s. 66
[4] Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun, 1973, s. 66
[5] https://www.luggat.com/taacc%C3%BCb/2/2
[6] https://www.osmanice.com/osmanlica-30260-nedir-ne-demek.html
[7] Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun, 1973, s. 66
