İnşa- yı Talebi ve Emir ile Neyh
İnşa- yı Talebi ve Emir ile Neyh
“Türk edebiyatında inşâ kelimesi terim anlamı ile ilk önce resmî yazışmalarda kâtiplerde ve münşilerde olması gereken, yazıcıların uyguladığı düz yazı disiplini olarak anlaşılmış, edebi manada ise güzel yazı yazma kompozisyon tekniği ve sanatı olarak anlaşılmıştır. [1]Bir başka deyişle inşa, anlatılmak isteneni ve meramı en güzel ve doğru şekilde ifade etme sanatı olarak bilinmiştir.
Osmanlıca yazılışı : - امر - emir
Osmanlıca yazılışı نيح : neyh
Belagat İlminde Emir ile Neyh
İnşa, eski edebiyatta belagat ilminin bir bölümüdür. İnşa hakkında farklı tanımlar verecek olursak : ““yazıların münşî adıyla anılan usta yazarların beğenecekleri özelliklere sahip olması için bilinmesi gerekenleri öğreten fen” [2] “resmi ve özel yazışmaların belirli bir usule göre yapılmasının inceliklerini ve mektup yazma sanatını ifade eden bir terim”[3] dir.
İnşa- yı Talebi eski edebiyatımızın belagat ilmi olarak adlandırdığı güzel, edebi ve veciz ifade etme sanatının üç ana ilminden meânî ilmi bahsi içinde işlenen konusudur. [4]
İnşa- yı Talebi ‘nin Dalları
İnşa- yı Talebi ‘nin temennî , istifhâm, emir, nehiy ( nehy) ve nidâ gibi alt dalları bulunur.
İnşa- yı Talebi’de Emir ile Neyh
- امر - emir sözcüğü Arapça kökenlidir. Arapçada buyruk,. iş, maslahat, olgu, şey anlamına gelen amr أمر kökünden gelir. Emr Arapça amara أمر "belirledi, buyurdu" fiilinin masdarıdır.[5]
Sözlüklerdeki anlamları: Emredici olan. Seyyid. Şerif. Bir memleketin, bir aşiretin veya kabilenin reisi. Büyük ve meşhur bir soydan gelen.Hz. Peygamber’in (A.S.M.) soyundan gelen. Zengin. Bey, başkan Bir kavmin, bir topluluğun başı, beyi, emredeni. Vâli, kumandan, devlet başkanı, melik[6]. Şekillerindedir.
نيح : neyh ise: Yasaklama.Yasak, yasak edilen şey. Kur'ân-ı kerîmde yapılması istenmeyen şeyleri bildiren kelâm-ı ilâhî (Allahü teâlânın mübârek sözü). Nehiy, yasaklama.[7] Anlamlarındadır.
Emir ve neyh belagat ilmi ve İnşa- yı Talebi’de bir işin yapılmasının emredilmesi ( emir) ; bir şeyin yapılmamasının istenmesi ( neyh) dir.
Çocuklar derse girsinler ( emir)
Çocuklar derse girmesinler ( nehydir )
Emir ifadeleri Türkçede yapılması emredilen ifadelerdir. Neyh ise Türkçede eylemin yapılmamasını istendiği ifade biçimdir.
Emir ve neyh çoğu zaman açık açık emir veya istediği dile getirirken bazen de ima veya istirham şeklinde yapılır. Akrandan akrana yapılan emr ve nehy ile küçükten büyüğe yapılan emir ve neyh farklıdır.[8]
“Gel bakalım Ahmet Efendi! Otur bakalım yanıma !” İfadesinde akrandan akrana emir ve neyh vardır.
“ Aman da padışahım izin ver bize
İzin de vermez isen at bizi denize “
dizelerinde niyaz ve rica yolu ile yapılmış emir ve neyh bulunur. Bu tip emir ve neyhler küçükten büyüğe doğru yapılır.
Tâhir kulunu kesret-i cürmüyle beraber
Mir’ât-ı tecellâ-yi Gafûr eyle Yarabbî dizelerinde de küçükten büyüğe emir ve nehy vardır.
İLGİLİ BAŞLIKLARIMIZ LİNKLERİ
İnşa Münşi İnşa- yı talebi İnşa-yı gayr-i talebî
İnşa- yı Talebi ve Emir ile Neyh
İnşa-yı Gayr-i Talebî de Terecci ve Teaccüb
KAYNAKÇA
[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/edebiyat-terimleri-mazmunlar/insa-munsi-insa-yi-talebi-insa-yi-gayr-i-taleb/46179
[2] https://islamansiklopedisi.org.tr/insa--dil-edebiyat#3-turk-edebiyati
[3]Mustafa Kayapınar, BELÂĞATTA TALEBÎ İNŞÂ, SELÇUK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ARAP DİLİ VE BELAGATI BİLİM DALI, KONYA – DOKTORA TEZİ, 2006
[4] https://edebiyatvesanatakademisi.com/edebiyat-terimleri-mazmunlar/insa-munsi-insa-yi-talebi-insa-yi-gayr-i-taleb/46179
[5] https://www.etimolojiturkce.com/kelime/emir2
[6] https://www.luggat.com/emir/1/1
[7] https://www.luggat.com/Y/2/2
[8] Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun, 1973, s. 64
