KUTADGU BİLİG ANLAMI HAKKINDA GENEL BİLGİLER 

 

Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi) , 11. yüzyıl Karahanlı Uygur Türklerinden Yusuf Has Hacib'in Doğu Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han (Ebû Ali Hasan bin Süleyman Arslan)'a yazdığı ve takdim ettiği eserdir.[1] R. Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig’in “kutlu olma bilgisi” anlamına geldiğini belirtir. ( bkz KUTADGU BİLİG )

 

Mesnevi tarzında yazılmış olan bu eser, Hakaniye (Çağatay) lehçesi ile ve siyasetname türünde yazılmış ilk eserimiz olma özelliği taşır. İslamiyet'in Türklerce kabul edilmesinden sonra yazılmış olan ilk eser olarak bilinir. Allegori ve didaktik özellikler taşıyan bir eserdir. (Allegori: Temsili istiare, soyut düşünceyi inandırıcı ve etkili kılmak için, somutlaştırarak simgeleri kullanarak anlatma yöntemidir.)  Eserde dört soyut kavram  eserin kahramanları olan Kün Togdı, Aytoldı, Odgurmış ,Ödgürmüş adlı şahısların temsil ettiği kavramlar olarak gösterilmiştir. [2] Kün Togdı (hükümdar, kanun, adalet); Ay Toldı (mutluluk, saadet); Odgurmış (akıbet, hayatın sonu); Ögdülmiş (Akıl, zekâ) yı temsil etmektedir. Edebiyatımızda Kutadgu Bilig ‘den başka Şeyhî’nin (1373-1431) Harnâme’si, Şeyh Gâlib’in (1757- 1799) Hüsn ü Aşk (1782) adlı eserleri de bu yöntemle yazılmış eserlerdir.   Dünya edebiyatında ise: George Orwell’ın 1984 ve Hayvanlar Çiftliği bu tarzın en güzel örneklerinden biridir.[3]

 

Eser Arapça’nın  ilim, Farsça’nın şiir dili olduğu bir dönemde Karahanlı Türkçesi ile yazılmıştır. Türkçe yazılmasına rağmen “ (faûlun faûlun faûlun faûl), vezniyle ve mesnevi tarzındadır.  Türk edebiyatının ilk mesnevisi olan bu eser, “Uygurcanın, Burkancı ve Manici kültürlerin inanç sistemlerine ilişkin kavramları Türkçe sözcüklerle karşıladığı, geniş bir dinî terminolojik birikimi ile zenginleşmiş, “[4]Orhon ve Uygur Türkçelerinin devamı sayılan Karahanlı Türkçesinin; ses bilgisi, biçim bilgisi vb. özelliklerini taşımaktadır. “Karahanlıca; Orhon Türkçesi ve Uygurcadan esas olarak Arapça ve Farsça öğelerin görülmeye başlaması, yani ödünç söz varlığındaki kaynak farklılıkları bakımından ayrılır.”[5]

 

“Kutadgu Bilig, Türklerin en önemli politik teori hazinesidir. Kutadgu Bilig’in ana mesajı ileriye yöneliktir ve bu açıdan bakıldığında eserin bize bir Türk-İslam devletinin temel felsefesini verme amacı güttüğü ortadadır.” [6]Eserin Herat Nüshası, 6645 beyit, 85 bâbdan oluşur.  Eserin Fergana, Herat ve Mısır olmak üzere üç nüshası bulunmaktadır.  

 

Herat Nüshası: 1439’da, Herat’da istinsah edilmiştir. Bu nüsha önce Tokat’a daha sonra  1474’de, Fatih döneminde, İstanbul’a gelmiş 1839 yılında, İstanbul’da Avusturya elçiliği müsteşarı olan  ünlü Türkolog ve tarihçi Von Hammer’in eline geçmiş  ve Hammer bu eseri Viyana İmparator Sarayı kütüphanesine hediye edilmiştir. Hermann Vambery, 1870 yılında, Almanca tercümesini neşretmiş, 1910 yılında Radloff, transkripsiyonunu ve Almanca tercümesini neşretmiştir. 1942’de Türk Dil Kurumu tarafından tıpkıbasım taksimile) halinde basılmıştır.[7]

 

FERGANA NÜSHASI

Zeki Velidi Togan  bu eserin diğer bir nüshasını Fergana’da bulmuştur. Bu nüshanın başı ve sonu eksik ama kalan sayfaları diğerlerine oranla daha özenli yazılmıştır. Türkiye’de, 1943 yılında, Türk Dil Kurumu tarafından tıpkıbasım halinde yayınlanmıştır.[8]

 

MISIR NÜSHASI

 

1896’da, Kahire’de, Alman âlim Moritz tarafından dağınık sahife yığınları halinde bulunmuş, parçaları bir araya getirilmiş ve kaybolmaktan kurtarılmıştır. Bu nüsha da 1943 yılında Türk Dil Kurumu tarafından yayınlanmıştır.[9]

 

Kitap, dört sembolik şahsiyetin karşılıklı konuşmalarından oluşmaktadır. Eserde; Allah Muhammed Peygamber, Dört Halîfe ve Tabgaç Buğra Hân’a methiyeler yapıldıktan sonra asıl konuya girilir.  İyiliğin faydaları; bilgi, akıl ve meziyet ve faydaları; devletin sıfatı; adalet; hükümdar, vezir ve kumandanların vasıfları; ulu hâcibin, kapıcı başının, elçi, kâtip, hazinedâr, aşçıbaşı, içkici başı, hizmetkârların vasıfları üzerinde durulur.  Dünyanın kusurları; ahrete hazırlanmak gerektiği,, dünyanın geçiciliği, iyi bir Müslüman olmanın şartları,  beylere hizmet etmenin usûl ve nizâmı, hizmetkârlarla nasıl geçinileceği, avâm ile nasıl münâsebet kurulacağı, Ali evlâdı, âlimler, tabipler, efsûncular, rüya tâbircileri, müneccimler, şâirler, çiftçiler, satıcılar, hayvan yetiştirenler, zenâat erbâbı, fakirler ile münâsebet; evlilik; çocuk terbiyesi; hizmetçilere nasıl muâmele edileceği; ziyafete gitme âdabı; ziyafete davet usûlü; memleketi tanzim etme usûlü; doğruluğa karşı doğruluk, insanlığa karşı insanlık gösterilmesi; zamanın bozukluğu ve dostların cefası gibi  konuları işlemiştir. Eserde başlangıçta mukkadime, bahar tasviri, sonunda ise tevhid ve münacat bölümleri vardır.

 

Kutadgu Bilig, her iki Dünya’da da mutluluğa kavuşmak için gidilmesi gereken yolu gösteren, öteki Dünya’yı kazanmak için bu Dünya’dan el etek çekerek yalnızca ibadetle vakit geçirmenin de doğru olmadığını ifade eden bir eserdir.  Kötüleri iyi kılmak, insanlara hizmet etmek hem bu Dünya’ yı hem de ahreti kazanmanın yolu olarak gösterilmiştir.  “ âlimlerin ilmi, halkın yolunu aydınlatır; ilim, bir meşale gibidir; geceleri yanar ve insanlığa doğru yolu gösterir” düşüncelerini işler. Âlimlere hürmet göstermeyi ve ilimlerinden yararlanmayı öğütler.  Ona göre “ Âlimler, koyun sürüsünün önündeki koç gibidirler; başa geçip sürüyü doğru yola sürerler.”

 

Eser Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır.  Yusuf Has Hâcib hakkındaki bilgilerin tek kaynağı,  bu eserine eklenmiş olan manzûm ve mensûr mukaddimelerdeki bilgilerden ibarettir.  Bu bilgilere göre: XI. yüzyılda, Balasagun (Kuz-Ordu)’da doğmuş, asil bir aileye mensup olup, ilmi, fazîletleri, zühd ve takvası ile Hacelik mertebesine ermiştir. Eserine Balasagun’da başlamış, Kaşgar’da tamamlamış (1069-1070) ve eserini Tabgaç Kara Buğra hânının huzurunda okumuştur. Hâkan, ona iltifat etmiş ve ona “has hâcib” unvanını vermiştir. Üzerinde 18 ay uğraştığı eserinde (365-371) 50 yaşında olduğunu belirtmektedir. Bu bilgiden hareketle 1019 yılı civarında doğduğu ortaya çıkar fakat ölüm tarihi hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır.

 

ESERİN İLK BEYİTLERİNDEN

 

uğan bir bayat ol kamuğda oza

 üküş hamd ü ögdi angar-ok sezâ

uluğluk idisi uğan dû’l-celâl

 yaratğan törütgen me kâdir kemâl

.ây yér kök idisi halâyık bile

 rûzînı anutmış yégil sen küle

. sakışsız bérigli kamuğka rûzî

 yétürür kamuğnı ma yémez özi

 

YUSUF HAS TAYANGU

açın kodmaz hergiz kamuğ tınlığığ

 yétürür içürür tüzü sanlığığ

neteg kim tiledi me boldı kamuğ

kimi kim tilese kılur ol uluğ

dürûd ol üdürmiş resûlka selâm

 yine éşleriñe selâm hem ulam

muhammed yalawaç halâyık başı

 kamuğ barçalarka ol ol köz kaşı

 yéme bu kitâb ol idi ök ‘azîz

 biligligke bolğay biligdin teñiz

.bezenmiş ağırlığ biligler bile

 kalı kim şükür kıl kanâ‘at tile

kamuğ barçasıña bügüler sözi

 tizip yinçüleyü kamuğ tüp tüzi

bu maşrık meliki mâçînlar begi

 biliglig ukuşluğ ajunda yégi 

 

KAYNAKÇA 

[1] Mustafa S KAÇALİN YÛSUF HÂS HÂCİB Kutadğu Bilig Metin, https://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10716,yusufhashacibkutadgubiligmustafakacalinpdf.pdf?

[2] Yrd. Doç. Dr. Nejat DOGAN, KUTADGU BILIG’IN DEVLET FELSEFESI, sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_12/sayi_12_

[3] Prof.Dr.Turan Karataş / Edebiyat Terimleri Sözlüğü

[4] Yard.Doç.Dr. Süer EKER, Kutadgu Bilig’de Türkçe İslami Terimlerin Kaynakları Üzerine, https://www.yesevi.edu.tr/files/article/

[5] Yard.Doç.Dr. Süer EKER, Kutadgu Bilig’de Türkçe İslami Terimlerin Kaynakları Üzerine,

 https://www.yesevi.edu.tr/files/article/

[6] Yrd. Doç. Dr. Nejat DOGAN, KUTADGU BILIG’IN DEVLET FELSEFESI, sbe.erciyes.edu.tr/dergi/sayi_12/sayi_12_

[7] https://tr.wikipedia.org/wiki/Kutadgu_Bilig

[8] https://aton.ttu.edu/kilavuzlar.asp

[9]  https://aton.ttu.edu/kilavuzlar.asp