Mürekkeb Cinas: 

Cinası meydana getiren sözlerin en az birinin iki tam sözcükten ya da iki ayrı sözcüğün  hecelerinden meydana gelmesidir:[1]

Mürekkep cinas kelimelerin imlasına göre üç türlüdür.

a) Müteşabih cinas
b) Mefruk cinas
c) Merfû cinas [2]
 

Müteşabih Cinas

Müteşabih sözcüğü kelime anlamı ile “benzeşen, ayırt edilmesi zor olacak şekilde birbirine benzeyen manasına gelir. Terim olarak mâna yönünden birden fazla ihtimal taşıdığından anlaşılmasında güçlük bulunan lafız veya sözü ifade eder” [3]demektir.

Bu tarifin yanı sıra müteşabih, bir birlerine benzeyen ibareleri ve cüzleri de ifade etmektedir. Şu halde  müteşabih cinas bir birleri arasında benzerlikler benzeştirmeler  kurularak yapılan cinaslardır.

Bülbül eder güle naz
Ağlayan çok gülen az

Bağ bana veya bahçıvana anlamındaki bağban  kelimeleri arasında Mürettep ve  Cinası müteşabih Cinas vardır.

Uğrarız sadmesine her gelenin
Bu da bir çiftesi bir har gelenin   [4]

Meclis-i erbab-ı dil bir lahza  sensiz olmasın
Hürmetin inkar eden  alemde hürmet bulmasın   Nedim

İlk hürmet haram ikinci ise itibar manasındadır ama  cinas olan bu iki kelimenin ikisii de isim kökenlidir.  Cinas kurulan sözcüklerin her ikisi de isim sıfat, fiil gibi aynı türden olursa buna mümasil. Cinas denir. Hürmet sözcükleri arasında mümasil cinas ilişkisi vardır.

MEFRU CİNAS :

Merfû‘ kelimesi sözlükte “yukarı kaldırmak, yükseltmek” anlamına gelir.  Merfû klimesi ref‘ masdarından  ism-i mef‘ûldür.  Ref masdarı ise “bir sözü, bir haberi bir kimseye nisbet etme” anlamında kullanılır.

Bir adı da yamalı cinastır. Cinaslı kelimelerden birisi bir başka kelimenin eklenmesiyle meydana gelir.


Neden değer vermedim olmalıydı baş tacım
Hançer gibi saplandı içimde büyür acım
Kendi olmasa bile gölgesine muhtacım
İstemeden acaba defterini mi dürdüm?

Büyür acım ve muhtacım, kelimelerindeki  -acım eki ile ikincisinde muhtacım cinas meydana gelmiştir. 

Yokken güneşin eşi semâda

Bir eş görünürdü şemse mâda  İsmail Safa

( Güneşin, eşi gökyüzünde yokken, güneşe, suda başka bir eş görünür.)

Her nefeste işledim ben bir günâh
Bir günâh için demedim bir gün âh         (Süleyman Çelebi)

Haylıca vakit oldu ben bu derde yanalı
Binme nâmert atına ya mıhı düşer ya nalı  (Anonim)

MEFRUK CİNAS:


Okunuşu aynı   ama yazılışlarında uzatma, inceltme işaretleri ile yazım farkı bulunan hatta  bazı sesleri yazım bakımından değişen kelimelerden meydana gelen cinas türüdür.

Osmanlıca da har ve her kelimesi okunuş bakımından aynı ama har ve her sözcüklerindeki     “ h ” sesinin yazılışı farklıdır.  Tıpkı abes, ~ عبث, ile muktebes مقتبس kelimesinin yazımındaki ses seslerinin yazım farkı gibi

Sal artık coşkun suya hırs ve kin sandalını 
Al yeni baştan yeşert kırmaz insan dalını.
 

Uğrarız sadmesine her gelenin
Bu da bir çiftesi bir har gelenin   [5]

Sal artık coşkun suya hırs ve kin sandalını

Al yeni baştan yeşert kırmaz insan dalını.
 

 CİNASLA İLGİLİ LİNKLERİMİZ

Cinaslı Kafiye Nedir Cinaslı Kafiye Mani Bayatı Mahnı Örnekleri

TAM CİNAS – CİNASI TAM BASİT VE MÜREKKEP CİNAS NEDİR VE ÖRNEKLERİ

Ayrık Cinas: Cinası Mefruk Nedir ve Örnekleri

Müteşabih Cinas Nedir ve Örnekleri

MEFRU CİNAS VE ÖRNEKLERİ

Mürekkep Cinas Nedir ve Türleri Müteşabih Mefru, Mefruk Cinaslar

Cinas Sanatı ve Cinas Türleri

CİNAS VE TÜRLERİ

Cinaslı Bayatılar

[1] Tahir Ül Mevlevi, Edebiyatımızda Mazmunlar, Enderun İstn. 1973-  shf 3

[2] Prof.Dr. M.A. Yekta SARAÇ, Eski Türk Edebiyatına Giriş: Söz Sanatları

[3] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/cinas-sanati-ve-cinas-turleri/85273

[4] https://islamansiklopedisi.org.tr/mutesabih

[5] Tahir Ül Mevlevi, Edebiyatımızda Mazmunlar, Enderun İstn. 1973-  shf 3